درس يكصدوهفتادوهفتم تايكصد وهشتادم
أميرالمؤمنين عليه السّلام عالِم به تورات و انجيل و گوينده سلوني است
بسم الله الرّحمن الرّحيم
وصلّي الله عليه وآله و الطّاهرين
و لعنة الله علي أعدائهم أجمعين‌من الآن الي قيام يوم الدّين
و لا حول و لا قوّة إلاّ بالله العليّ العظيم
قَالَ الله الحكيم في كتابه الكريم:
وَ كَذَلِكَ أنزَلْنَا إِلَيكَ الْكِتَـبَ فَالَّذِينَ ءَاتَيْنَاهُمُ الْكِتَبَ يُؤمِنُونَ بِهِ وَ مِن هَؤلاءِ مَن يُؤمِنْ بِهِ وَ مَا يَجْحَدُ بأيَاتِنَا إِلاَّ الْكَـ'فِرِينَ * وَ مَا كُنتَ تَتْلُوا مِن قَبْلِهِ مِن كِتَـ'بٍ وَ لاَ تَخُطُّهُ بِيَمِينِكَ إِذًا لاَرْتَابَ الْمُبْطِلُونَ. بَلْ هُوَ ءَايَاتٌ بَيِّنَـ'تِ فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمِ وَ مَا يَجْحَدُ بِآيَاتِنَا إِلاَّ الظَّـ'لِمُونَ.[368]
«و همينطور (بر اين صفت كه اسلام براي خدا، و تصديق كتب او و رسل او بوده باشد) ما قرآن را به سوي تو نازل نموديم و چون انزال قرآن بر اين اصل بوده است، اهل كتاب (كه يهوديان و نصاري بوده باشند و ايشان هم به حسب طبع خود ايمان به خدا و كتب او و رسل دارند) به قرآن ايمان مي‌آورند، و از مشركين نيز افرادي هستند كه ايمان به آن مي‌آورند، و غير از كافران كسي نيست كه آيات ما را انكار كند. و (اي پيغمبر) تو پيش از اينكه قرآن فرود آيد چنين نبودي كه كتاب و نوشته‌اي را بخواني و نه اينكه با دستت چيزي را بنويسي كه اگر اينطور بودي كه نوشتن و خواندن را مي‌دانستي و مي‌خواندي و مي‌نوشتي، در اين صورت باطل گرايان در شكّ و شبهه مي‌افتادند. بلكه اين قرآن، آياتِ روشن و ادلّة واضح و مبرهن است در سينه‌هاي كساني كه به آنها علم داده شده است، و كسي نيست كه آيات ما را انكار كند مگر ظالمان و ستم پيشگان».
و عليهذا حقيقت قرآن نه گفتاري است كه بر زبان آيد و نه كلماتي است كه به صورت خط نوشته شود بلكه آيات بيّنات در سينة صاحبان علم مي‌باشد و سينة اولوالالباب گنجينة ذخائر و دفينة نفايس از علوم و حِكَم و معارف قرآن است.
بازگشت به فهرست
بعد از رسول خدا احدي مانند اميرالمؤمنين عارف به قرآن نبود
به اتّفاق و اجماع همة امّت، سينة هيچيك از اصحاب و تابعين و مُخَضْرمين و ساير علماء الهي و حكماء ربّاني و اولياء الله و حتّي پيامبران سالفه و اوصياي گذشته، به قدر وسعت و ظرفيّت تحمّل علوم و معارف باطنيّه و اسرار سبحانيّه و خفايا و رموز نبوّت و ولايت أميرالمؤمنين عليه السّلام نبوده است. كأنّه بلكه إنّه قرآن با وجودش عجين، و با سرشت و طينتش خمير شده و اين حقيقت قرآن، در حقيقت وجودش منطوي گرديده است.[369]
ابن شهرآشوب گويد: ابن أبي البُختري از شش طريق، و ابن مُفَضَّل از ده طريق، و ابراهيم ثَقَفي از چهارده طريق كه از ايشانند: عَديّ بن حاتم و أصْبَغ بن نُباته، و عَلْقَمَة بن قَيْس، و يحيي ابن اُمّ طويل، و زَرين خُبَيش، و عَبايَه بن ربعيّ، و عباية بن رفاعة، و ابوطُفيل، روايت كرده‌اند كه أميرالمؤمنين عليه السّلام در محضر مهاجرين و انصار، گفت و اشاره به سينة خود نمود:
كَيْفَ مُلِي‌َ عِلْماً؟ لَوْ وَجَدْتُ لَهُ طَالِباً. سَلُونِي قَبْلَ أن تَفْقِدُونِي. هَذَا سَفَطُ العِلْمِ. هَذَا لُعَابُ رَسُولِ اللهِ، هَذَا مَا زَقَّنِي رَسُولُ اللهِ زَقاً. فَاسألذوني فَإنَّ عِندِي عِلْمَ الاوَّلِينَ وَ الآخِرينَ.
أمَا وَاللهِ لَوْ ثُنِيَت لِيَ الوِسَادَةٌ ثُمَّ اُجْلِسْتُ عَلَيْهَا، لَحَكَمْتُ بَيْنَ أَهْلِ التَّوراةِ بِتَورَاتِهِمْ، وَ بَيْنَ أهْلِ الاءنجيلِ بِانْجِيلِهِمْ، وَ بَيْنَ أهْلِ الزَّبُورِ بِزَبذورِهِمْ، وَ بَيْنَ أهْلِ الفُرقَانِ بِفُرْقَانِهِمْ، حَتَّي يُنَادِي كُلُّ كِتَابٍ بِأنَّ عَلِيًّا حَكَمَ فِيَّ بِحُكمِ اللهِ فِيَّ.
و في رواية : حَتَّي يَنطِقَ اللهُ التَّورَاةَ وَالاءنجِيلَ. و في رواية : حَتَّي يَْزهَرَ كُلُّ كِتَابٍ مِن هَذِهِ الكُتُبِ وَ يَقوُلَ: يَا رَبِّ إنَّ عَلِيًّا قَضَي بِقَضَائِكَ.
ثُمَّ قَالَ: سَلُونِي قَبْلَ أَن تَفْقِدُونِي، فَوَالَّذِي فَلَقَ الحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ، لَوْ سَأَلْتُمُونِي عَن آيَةٍ آيَةٍ فِي لَيْلَةٍ اُنزِلَتْ أوْ فِي نَهَارٍ اُنزِلَتْ؟ مَكِيَّهَا وَ مَدَنِيهَا؟ وَ سَفَرِيَّهَا وَ حَضَرِيَّهَا؟ نَاسِخِهَا وَ مَنسُوخِهَا؟ وَ مُحْكَمِهَا وَ مُتَشَابِهِهَا؟ وَ تأوِيلهَا وَ تَنزِيلِهَا؟ لاخْبَرتُكُمْ
«ببينيد اين سينه چگونه سرشار از علم شده است؟ اي كاش من براي اين علوم طالبي را مي‌يافتم. بپرسيد از من قبل از آنكه مرا نيابيد. اين سَفَطِ علم است (نوعي از زنبيل و يا يك لنگة گاله[370]). اين لُعاب دهان رسول الله است. اين همان علمي است كه رسول خدا مانند مرغي كه با منقار خود به دهان بچّه‌اش غذا مي‌گذارد به دهان من نهاده است. هر چه مي‌خواهيد از من بپرسيد، زيرا كه در من علم اوّلين و آخرين است.
هان آگاه باشيد كه قسم به خداوند، اگر مرا در مركز حكومت قرار دهند[371] و مرا بر فراز مسند حكم بنشانند، هر آينه من در ميان اهل تورات با توراتشان، و در ميان اهل انجيل با انجيلشان، و در ميان اهل زبور با زبورشان، و در ميان اهل فرقان با فرقانشان حكم مي‌كنم به طوري كه هر كتابي با صداي بلند فرياد برآورد كه علي دربارة من به حكم خدا دربارة من حكم كرده است.
و در روايتي است: «به طوري كه خداوند تورات و انجيل را به گفتار آورد كه...» و در روايتي است: «به طوري كه هر كتابي از اين كتب نور دهد و روشن شود و بگويد: بار پروردگار من، علي فقط به حكم تو حكم نموده است».
سپس أميرالمؤمنين عليه السّلام گفت: بپرسيد از من پيش از آنكه مرا نيابيد، زيرا سوگند به آن خداوند كه دانه را در دل زمين شكافت و جان و روح را بيافريد، اگر شما از يك يك آيات قرآن بپرسيد كه آيا در شب نازل شده است يا در روز نازل شده است؟ آنچه در مكّه نازل شده است كدام است؟ و آنچه در مدينه نازل شده است كدام است؟ آنچه در سفر نازل شده و آنكه در حضر نازل شده كدام است؟ ناسخش كدام و منسوخش كدام است؟ و محكم آن كدام و متشابه آن كدام است؟ و باطن و مرجع مفاد آن كدام و ظاهر و معني و مفهوم آن كدام است؟ من شما را از اين مسائل خبردار مي‌كنم».
ابن عودي گويد:
وَ مَن ذَايُسَامِيهِ بِمَجْدٍ وَ لَمْ يَزَلْ يَقُولُ: سَلُونِي مَا يَحِلُّ وَ يَحْرُم1
سَلُونِي فَفِي جَنبَيَّ عِلْمٌ وَرِثْتُهُ عَنِا لمُصْطَفَي مَا فَاتَ مِنِّي بِهِ الفَم2
سَلُونِي عَن طُرْقِ السَّمَوَاتِ إنَّنِي بِهَا عَن سُلْوكِ الطُّرقِ فِي الارْضِ أعْلَمُ3
وَ لَوْ كَشَفَ اللهُ الغِطَا لَم أزِدْبِهِ يَقِيناً عَلَي مَا كُنتُ أدْرِي وَ أفْهَمْ4
1 ـ «و كدام كس را قدرت آن است كه بتواند در مجد و عظمت با وي از طريق مفاخرت و مغالبت در آيد؟ در حالي كه او پيوسته مي‌گفت: از من بپرسيد دربارة آنچه حلال است و دربارة آنچه حرام است.
2 ـ از من بپرسيد، زيرا كه در ميان دو پهلوي من علمي است كه آن را از مصطفي ارث برده‌ام، در نتيجه از من فوت نميشود در بازگو كردن آن چيزي كه فرا گرفته‌ام و دهان من بدان گويا شود.
3 ـ از من بپرسيد از راههاي آسمانها، زيرا علم من به آنها از پيمودن راههاي زميني بيشتر است.
4 ـ و اگر پردة غيب را خدا از برابر ديدگان من بردارد، بر يقين من در آنچه فعلاً مي‌دانم و مي‌فهمم چيزي افزدوه نميشود.»
بازگشت به فهرست
گشايش هزار باب علم به روي اميرالمؤمنين عليه السلام
أبو نُعَيم حافظ اصفهاني با اسناد خود از زيدبن علي، از پدرش، از جدّش، از علي عليه السّلام روايت كرده است كه گفت: عَلَّمَنِي رَسُولُ اللهِ ألْفَ بَابٍ، يُفْتَحُ كُلُّ بَابٍ إلَي ألْفِ بَابٍ «رسول خدا به من هزار دَر از علم را تعليم كرد كه هر دري از آن به هزار دَرِ ديگر گشوده مي‌شو».
اين خبر را أبوجعفر بن بابويه در «خصال» با بيست و چهار طريق، و سعد بن عبدالله قُمي در «بصائر الدرجات» با شصت و شش طريق روايت نموده است.
و از حضرت صادق عليه السّلام آمده است كه: كَانَ فِي ذُؤابَةِ سَيْفِ النَّبِي صَلَّي الله عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسلَّم صَحِيفَةٌ صَغِيرَةٌ هِيَ الاحْرُفُ الَّتي يَفْتَحُ كُلُّ حَرْفٍ ألْفَ حَرْفٍ، فَمَا خَرَجَ مِنْهَا حَرْفَانِ حَتَّي السَّاعَةِ «در محفظه‌اي كه با بندي به شمشير رسول خدا بسته بود، نامة كوچكي بود كه عبارت بود از حروفي كه هر يك از آنها هزار حرف ديگر را مي‌گشود. و تا اين ساعت بيش از دو حرف از آن بيرون نيامده است».
و در روايتي است كه آن صحيفه را علي عليه السّلام به حسن عليه السّلام داد و او حروفي را از آن قرائت نمود. و پس از آن به حسين عليه السّلام داد او نيز آن را قرائت كرد. و سپس آن را به محمّد بن حنفيّه داد و او نتوانست آن را بگشايد.
أبوالقاسم بُسْتي گويد: و اين مثل اين است كه بگويد: الرِّبا في كُلِّ مَكيلٍ في العَادَةِ أيِّ مَوْضِعٍ كَانَ وَ فِي كُلِّ مَوْزُونٍ «ربا در معاملات عبارت است از: زيادي كيل در يك طرف معامله، در هر چيزي كه در عرف و عادت آن را با پيمانه مي‌سنجند، هر جا كه بوده باشد. و ينز در هر چيزي است كه در عرف با وزنه سنجيده شود».
و مثل اين است كه بگويد: يَحِلُّ مِنَ البَيضِ كُلُّ مَا دَقَّ أعلاهُ وَ غَلُظَ أسْفَلُهُ «از تخم‌هاي پرندگان آن تخمي حلال است كه طرف بالايش باريك، و طرف پائينش پهن باشد».
و مثل اين است كه بگويد: يَحْرُمُ مِنَ السّبَاعِ كُلُّ ذِي نَابٍ، وَ ذِي مِخْلَبٍ مِنَ الطَّيْرِ، وَ يَحِلُّ البَاقِي «از درندگان آن حيواني حرام گوشت است كه نيش داشته باشد، و از پرندگان آن مرغي حرام گوشت است كه ناخن درنده داشته باشد، و غير از اين دو صنف از سباع و طيور بقيّة اقسام آن حلال است».
و همين طور است گفتار حضرت صادق عليه السّلام: كُلُّ مَا غَلَبَ اللهُ عَلَيْهِ مِن أمرِهِ فَاللهُ أعْذَرُ لِعَبْدِهِ «در هر امري كه از جانب خدا پيش بيايد بدون دخالت بنده، و بدين جهت نتواند بنده تكاليف خود را انجام دهد، خداوند پذيراتر و بهتر قبول كنندة عذر از طرف بندة خود مي‌باشد».
بازگشت به فهرست
اشعار سيد حميري در فتح هزار باب علم براي آن حضرت
حِميَري گويد:
حَدَّثَهُ فِي مَجْلِسٍ وَاحِدٍ ألْفَ حَدِيثٍ مُعْجِبٍ حَاجِب1
كُلُّ حَدِيثٍ مِن أحَادِيثِهِ يَفْتَحُ ألْفَ عُدَّةِ الْحَاسِبِ2
فَتِلْكَ وَفَّتْ ألْفَ بَابٍ لَهُ فِيهَا جِمَاعُ المُحْكَمْ الصَّابِب[372]3
1 ـ «پيامبر به علي در مجلس واحد، هزار حديث شگفت‌انگيز و منيع را كه ديگران را بدان دسترسي نيست، آموخت.
2 ـ هر يك از آن احاديث باز مي‌كرد هزار باب علم را به حسب شمارش مرد حسابگر.
3 ـ پس آن هزار حديث، براي علي به تماميّت و رساندن هزار هزار حديث منتهي شد، كه در آنها مجموعة احكام استوار و درست مي‌باشد».
و نيز حميري گويد:
وَ كَفَاهُ بِألْفِ ألْفِ حَدِيثٍ قَدْ وَعَاهُنَّ مِن وَحْيٍ مَجِيدِ1
قَدْ وَعَاهَا فِي مَجْلِس بِمَعَانِيهَا وَأسْبَابِهَا وَ وَقْتِ الحُدودِ2
1 ـ «و براي علي همين بس است كه هزار هزار حديث از وحي با مجد و عظمت خدا كه بر رسول او نازل شد، همه را حفظ كرد و در خود گرفت.
2 ـ در يك مجلس تمام آنها را با معانيش و اسباب و علل تحقّقش و اندازة مشخّصات و حدودش، همه را حفظ كرد».
و نيز حميري گويد:
عَلِيُّ أمِيرُالمُؤمِنِينَ أخُو الهُدَي وَ أفْضَلُ ذِي نَعْلٍ وَ مَن كَانَ حَافِيَا1
أسَرَّ إلَيهِ أحْمَدُ العِلْمَ جُمْلَةً وَ كَانَ لَهُ دُونَ البَرِيَّةِ وَاعِيَا2
وَ دَوَّنَهُ فِي مَجْلِسٍ مِنْهُ وَاحِدٍ بِألْفِ حَدِيثٍ كُلُّهَا كَانَ هَادِيَا3
وَ كُلُّ حَدِيثٍ مِن اُولِئِكَ فَاتِحُ لَهُ ألْفَ بَابٍ فَاحْتَوَاهَا كَمَا هِيَا4[373]
1 ـ «عي أميرمؤمنان و قرين هدايت و با فضيلت‌ترين فردي است كه در روي زمين راه رفته است: چه آن كس كه با نعل و كفش در روي زمين قدم نهاده و چه پا برهنه راه رفته باشد.
2 ـ احمد تمام مجموعة علم را دربسته و سربسته به طور راز و سرّ و پنهاني به او آموخت، و به هيچكس از مردمان غير از او نياموخت، و علي تمام آن مجموعه را در خود گرفت و حفظ نمود.
3 ـ و در مجلس واحد، احمد براي علي هزار حديث تدوين كرد كه تمام آنها براي هدايت و راهنمايي بوده است.
4 ـ و هر يك از آن احاديث براي علي هزار باب را گشود، و علي هم بر آنها بدون كم و بيش همانطور كه بود تسلّط پيدا نموده و آنها را در خود جمع كرد و در خود اندوخت و نگهداري نمود».
أبان بن تَغْلِب و حسين بن معاويه و سليمان جعفري، و اسماعيل بن عبدالله بن جعفر همگي از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده‌اند كه او گفت: چون وفات رسول الله صلّي الله عليه وآله وسلّم نزديك شد و حالت احتضارش بود، علي عليه السّلام بر آن حضرت وارد شد. رسول خدا سر علي را با خود به زير ملحفه داخل كردند و گفتند: يَا عَلِيُّ، اذَا أنَا مِتُّ فَغَسِّلنِي وَ كَفِّنِي، ثُمَّ أقعِدنِي وَ سَائِلنِي وَأكْتُب «اي علي، چون من مُردم، مرا غسل بده و كفن كن و سپس مرا بنشان و با من گفتگو كن و بنويس».
و در «تهذيب الاحكام» با اين عبارت است كه: فَخُذ بِمَجَامِع كَفَنِي وَأجْلِسني ثُمَّ اسألُنِي عَمَّا شِئتَ، فَوَاللهِ لا تَسألُنِي عَن شَي‌ءٍ إلاَّ اجَبْتُكَ فِيهِ «در آن حال، اطراف كفن مرا بگير و مرا بنشان. و پس از آن هر چه مي‌خواهي از من بپرس. زيرا كه سوگند به خدا تو از هيچ چيز از من نمي‌پرسي مگر آنكه من پاسخت را در آن چيز مي‌دهم».
بازگشت به فهرست
احوالات ناشي اكبر، شاعر شيعي مذهب
و در روايت أبو عوانه با اسنادش آمده است كه: قَالَ عَلِيُّ: فَفَعلْتُ فَأنبَأنِي بِمَا هُوَ كَائِنُ إلَي يَومِ القِيَامَةِ[374] «علي عليه السّلام گفت: من همين كار را كردم و رسول خدا از تمام وقايع تا روز قيامت مرا آگاه كرد».
جميع بن عمَير تَيمي از عائشه در ضمن خبري روايت كرده است كه عائشه گفت: وَ سَأَلَتْ نَفْسُ رَسُولِ اللهِ صَلَّي الله عليهِ وَآلهِ وَسَلَّمَ فِي كَفِّهِ ثُمَّ رَدَّهَا فِي فِيهِ «و جان رسول الله صلّي الله عليه وآله وسلّم در كف دست علي روان شد و علي آن را به دهان خود برد».
و از صفواني به من اين طور رسيده است كه او گفت: أبوبكر بن مَهْرَوَيه با اسناد خود به اُمُّ سلمه در ضمن خبري روايت كرده است كه او گفت: من در محضر پيغمبر اكرم صلّي الله عليه وآله وسلّم بودم. آنحضرت نامه‌اي را به من داد و گفت: هر كس از آنان كه پس از من به جاي من مي‌نشيند و به امر من قيام مي‌كند اگر اين نوشته را از تو طلب كند آن را به وي بده !امّ سلمه قيام ابوبكر و عمر و عثمان را ياد آور شد كه آنها از او اين نوشته را طلب ننمودند.
امّ سلمه مي‌گويد: چون مردم با علي عليه السّلام به خلافت بيعت كردند، از منبر فرود آمد و گذشت و به من گفت: اي امّ سلمه آن نوشته را كه رسول خدا صلّي الله عليه وآله وسلّم به تو داده است، بياور. من به علي عليه السّلام گفتم: تو صاحب آن هستي؟ گفت: بلي. من آن را به وي ردّ كردم. از علي پرسيدند: در آن نوشته چه بود؟ گفت: كُلُّ شَي‌ءٍ دُونَ قِيامِ السَّاعَةِ «هر امري كه قبل از ساعت وقوع قيامت به وقوع مي‌پيوندند».
و در روايت ابن عبّاس است كه او گفت: چون علي عليه السّلام به امر خلافت قيام كرد به نزد امّ سلمه آمد و آن نوشته را طلبيد و آن را گشود و در آن نظر كرد و گفت: هَذَا عِلمُ الابَدِ «در اين علم ابد است».
حضرت صادق عليه السّلام گفتند: يَمصُّونَ الثِّمَادَ وَ يَدَعُونَ النَّهرَ العَظِيمِ. «اين مردم آب نريزي[375] را كه از زمين نشت مي‌كند مانند آب كم و قليلي كه در زمستانها در بيابانها مختصراً روي زمين پيدا مي‌شود و در تابستان مي‌خشكد، مي‌مكند و از نهر عظيم دست بر مي‌دارند و آن را رها مي‌نمايند».
از معناي اين جمله چون از آن حضرت سؤال كردند فرمود:عِلمُ النَبِّيينَ بِأسْرِهِ أوْ حَاهُ اللهُ إلَي مُحَمَّدٍ فَجَعَلَ مُحَمَّدٌ ذَلِكَ كُلَّهُ عِندَ عَلِيٍّ، وَ كَانَ عَليه السَّلاَمُ يَدَّعي فِي العِلْمِ دَعْوَيً مَا سُمِعَ قَطُّ مِن أحَدٍ «مجموعه علم پيغمبران را خداوند به محمّد وحي فرستاد و محمّد آن علم را بتمامي در نزد علي قرار داد. و علي عليه السّلام دربارة علم خود مطلبي را ادّعا مي‌كرد كه از هيچكس اين دعوي شنيده نشده است».
و حَنَش كِناني روايت كرده است كه: إنَّهُ سَمِعَ عَلِيًّا يَقُولُ: وَاللهِ لَقَدْ عَلِمْتُ بِتَبْلِيغِ الرِّسَالاَتِ وَ تَصْدِيقِ العِدَاتِ وَ تَمَامِ الكَلِمَاتِ «او شنيد كه علي عليه السّلام مي‌گويد: سوگند به خدا كه من به تبليغ رسالات پروردگارم، و تصديق وعده‌هاي خدايم، و تمام كلمات معبودم رسيدم و آنها را ادراك كردم».
و گفتار علي عليه السّلام إنَّ بَيْنَ جَنبَيَّ لَعِلْماً جَمًّا لَوْ أصَبْتُ لَهُ حَمَلَةً «تحقيقاً در ميان دو پهلوي من، علم بسيار و انباشته‌اي است، كه اي كاش من مي‌يافتم كساني را كه بتوانند آن را حمل كنند» بر آن شاهد است.
و نيز گفتارش كه: لَوْ كُشِفَ الغِطَاءُ مَا ازْدَدْتُ يَقِيناً «اگر پرده و حجاب برداشته شود بر يقين من چيزي افزوده نمي‌گردد» شاهد ديگري است.
بازگشت به فهرست
گزارش آن حضرت از علم خود
و از سلمان روايت است كه آن حضرت گفت: عِندِي عِلمُ المُنَايَا وَالبَلاَيَا وَالوَصَايَا والانسَابُ، وَ فَصْلُ الخِطَابِ، وَ مَوْلِدُ الإسلاَمُ و مَوْلِدُ الكُفْرِ، وَ أَنَا صَاحِبُ المِيْسَمِ، وَ أَنَا الفَارُوقُ الاكْبَرُ وَ دَوْلَةُ الدُّولِ. فَسَلُونِي عَمَّا يَكُونُ إلَي يَوْمِ القِيَمَةِ وَ عَمَّا كَانَ قَبْلِي وَ عَلَي عَهْدِي وَ إلَي أن يُعْبَدُ اللهُ.
«در نزد من است علم منايا، و علم بلايا، و علم وصايا، و علم أنساب، (كه با آن نسب ها شناخته مي‌شود» و علم فصل خطاب (كه با آن حقّ و باطل با قاطعيّت از هم جدا مي‌شود) و علم محلّ تولّد اسلام و كفر (كه با آن معلوم مي‌شود كدام كس از سرشت اسلام آفريده شده، و كدام كس از سرشت كفر؟) و من صاحب مِيْسَم هستم (آهن و يا چيز ديگري كه با آن علامت مي‌گذارند و مُهر مي‌زنند و داغ مي‌نهند و به وسيلة همين ميسم است كه آن حضرت در قيامت منافقين ومنكرين و ظالمين را داغ جهنّم مي‌زند و بدين جهت شناخته مي‌شوند كه جهنّمي هستند« و من فاروق اكبر هستم (بزرگترين جدا كنند و تميز دهنده بين سعادت و شقاوت، و بين بهشتي و جهنّمي، و بين حقّ و باطل، و بينايمان و كفر) و من دولت دولتها هستم (يعني محلّ تمركز انقلابات و دگرگوني ها). بنا بر آنچه گفتم شما از من بپرسيد از هر امري كه در آينده تا روز قيامت به وقوع خواهد پيوست و از هر امري كه در گذشته و پيش از من بوده است و از هر امري كه در زمان من و در عهد من است و تا زماني كه عالم تكوين و آفرينش موجود است و آفرينش خداوند را پرستش مي‌كند».
بازگشت به فهرست
سلوني راجع به حقايق و باطن قرآن است نه ظاهر آن
ابن مسيّب گويد:مَا كَانَ فِي أصْحَابِ رَسولِ الله صلَّي الله عليهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ أحَدٌ يَقُولُ: سَلُونِي، غَيْرُ عَلِيِّ بنِ أبي طالبٍ[376] «در ميان اصحاب رسول خدا، كسي كه سلوني بگويد غير از عليّ بن ابيطالب، نبود».
و ابن شُبْرُمة گويد:مَا أحَدٌ قَالَ عَلي المِنبَر: سَلُونِي، غَيْرُ عَلِيُّ «غير از علي هيچ فردي بر بالاي منبر سَلُوني نگفت».
و خدا مي‌فرمايد: تِبيَاناً لِكُلِّ شَي‌ءٍ[377] «قرآن روشني و ايضاح است براي هر چيز». و نيز مي‌فرمايد: وَ كُلَّ شَي‌ءٍ أَحْصَيْنَـ'هُ فِي إِمَامٍ مُبِينٍ[378] «ما هر چيزي را در امام آشكارا به شمارش و حساب آورديم». و نيز مي‌فرمايد: وَ لاَ رَطْبٍ وَ لاَ يَابِسٍ إِلاَّ فِي كِتَـ'بٍ مُّبِينٍ.[379] «هيچ تر و خشكي نيست مگر كه در كتاب آشكارا هست». و چون مي‌دانيم كه اين حقايق در ظاهر قرآن كريم نيست، بنابراين هيچ راه تصوّر ديگري ندارد غير از آنكه بگوئيم: اينها در تأويل و باطن قرآن است همانطور كه مي‌فرمايد: وَ مَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللَهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ[380] «تأيول آن را نمي‌داند مگر خدا و راسخين و استواران در علم» و همين حقايق باطنيّه و تأويل قرآن است كه حضرت عليه السّلام اراده كرده است از گفتارش كه گفت: سَلُونِي قَبْلَ أَن تَفْقِدُونِي.
اين از يك جهت، و از جهت ديگر آنكه: اگر مراد، ظاهر قرآن بود ما مي‌بينيم در ميان امّت افراد بسياري هستند كه اين معاني ظاهريّه را مي‌دانند و حتّي در يك حرف هم خطا و اشتباه ندارند. و در اين صورت از آن حضرت صحيح نبود اين گفتار را در ميان جمعيّت‌ها و عَلَي رُؤسِ الاشهاد اعلام كند در حالي كه مي‌داند كه كلامش صحيح نيست و اينكه غير از او نيز با او در اين مسأله تساوي دارند و يا همانند او ادّعاي بعضي از اين چيزها را مي‌كنند. و چون ثابت شد كه: علي عليه السّلام نظيري در علم ندارد صحيح است كه او أولي در امر امامت باشد. ابن حمّاد گويد:
بازگشت به فهرست
اشعار شعراء راجع به سلوني
قُلْتُ سَلُونِي قَبْلَ فَقْدِي إنَّ لِي عِلْماً وَ مَا فِيكُمْ لَهُ مُسْتَوْدَع1
وَ كَذَاكَ لَوْ ثُنِيَ الوَسَادُ حَكَمْتُ بِالكُتُبِ الَّتِي فِيهَا الشَّرائِعُ تُشْرَعُ2
1 ـ «اي علي، تو گفتي: سَلُوني، از من بپرسيد قبل از مردنم، زيرا من علمي را دارم كه در نزد هيچيك از شما به وديعت سپرده نشده است.
2 ـ و همچنين تو گفتي: اگر بالش حكومت را براي من خم كنند من حكم مي‌كنم به كتابهايي كه در آن شريعت‌هاي سابقه احكامي را آورده است».
عَوني گويد:
وَ كَمْ عُلُومٍ مُقفَلاَتٍ فِي الوَرَي قَدْ فَتَحَا للهُ بِهِ أقفَالَهَا1
حَرَّمَ بَعْدَ المُصْطَفَي حَرَامَهَا كَمَّا أحَلَّ بَيْنَهُم حَلاَلَهَا2
وَ كَمْ بِحَمْد اللهِ مِن قَضِيَّةِ مُشْكِلَةٍ حَلَّ بِهِم إشكالَهَا3
حَتَّي أقَرَّتْ أنفُسُ القَوْمِ بِأنْ لَوْ لاَ الوَصِيُّ ارتَكَبتْ ضَلاَلَهَا4
1 ـ «و چه بسيار از علومي در ميان مردم كه بر روي آنها قفل زده شده بود، كه خداوند به وجود علي قفلهايش را گشود.
2 ـ علي پس از مصطفي، آنچه در شريعت او حرام بود حرام كرد همانطور كه آنچه در ميان ايشان حلال بود حلال نمود.
3 ـ و بحمد الله تعالي چه بسيار از قضاياي مشكله‌اي پيش آمد نمود و علي عليه السّلام براي آنها اشكال آنها را رفع كرد.
4 ـ تا به جائي كه خود نفوس آن قوم معاند و غاصب اقرار كردند كه اگر علي وصي نبود، آنها مرتكب امر ضلال مي‌گرديدند».
و نيز از عوني است:
وَ مَن رَكِبَ الاعوادَ يَخطُبُ فِي الْوَرَي وَ قَالَ: سَلُونِي قَبْلَ فَقْدِي لافهِمَا
«علي آن كسي است كه بر روي چوبهاي منبر بالا رفت و در ميان مردمان خطبه خواند و گفت: پيش از مردنم از من بپرسيد تا معلوم گردانم».
ابن حمّاد گويد:
هَل سَمِعْتُمْ بِقَائِلٍ قَبْلَهُ قَالَ: سَلُونِي قَبْلَ أن تَفْقِدُونِي
«آيا شنيديد شما گوينده‌اي را كه قبل از علي بگويد: بپرسيد از من از هر چيزي كه مي‌خواهيد پيش از آنكه مرا نيابيد»؟
و نيز ابن حمّاد گويد:
سَلُونِي أيُّهَا النَّاسُ سَلُونِي قَبْلَ فِقدَانِي فَعِنْدِي عِلْمُ مَا كَانَ وَ مَا يَأتِي وَ مَا يَأتِي1
شَهِدنَا أَنَّكَ العَالِمُ فِي عِلْمِكَ رَبَّانِي وَ قُلْتَ الحَقَّ يَا حَقُّ وَ لَمْ تَنْطِق بِبُهْتَانِ2
1 ـ «بپرسيد اي مردم، از من بپرسيد قبل از آنكه مرا نيابيد، زيرا كه در نزد من علم گذشته و علم آينده و علم زمان حال است.
2 ـ و ما گواهي مي‌دهيم كه تو حقّاً و تحقيقاً داراي علم ربّاني هستي، و اي حقّ، گفتارت حقّ است و زبان به دروغ نگشاده‌اي».
و نيز ابن حمّاد گويد:
مَن قَالَ بَالبَصرَةِ لِلنَّاسِ سَلُونِي مِن قَبْلِ أن اُفْقَدَ مِن طُرْقِ السَّمَاءِ
«علي آن كسي است كه در بصره به مردم گفت: از راههاي آسمان از من بپرسيد قبل از آنكه مرا نيابيد».
زَيد مرزكي گويد:
مَدِينَةِ العِلْمِ عَلِيُّ بَابُهَا وَ كُلُّ مَن حَادَ عَنِ البَابِ جَهَلْ1
أمْ هَلْ سَمِعْتُمْ قَبْلَهُ مِن قَائلٍ قَالَ: سَلُونِي قَبْلَ إدراكَ الاجَل2
1 ـ «علي براي شهر علم، دَرِ ورودي آن است و هر كس از اين در دور شود جاهل است.
2 ـ آيا شما شنيده‌ايد پيش از علي گوينده‌اي بگويد: قبل از فرا رسيدن اجلِ من، هر چه مي‌خواهيد از من بپرسيد»؟
و شاعري ديگر سروده است:
قَالَ: اسْألُونِي قَبْلَ فَقْدِي وَ ذَا إبَانَةُ عَنْ عِلْمِهِ البَاهِر1
لَوْ شِئْتِ أخْبَرتُ بِمَنْ قَدْ مَضَي وَ مَا بَقِي فِي الزَّمَنِ الغَابِرِ[381]2
1 ـ «علي عليه السّلام گفت: بپرسيد از من قبل از فقدانم و اين پرده‌برداري و كف از علم روشن و غالب اوست.
2 ـ او گفت: اگر بخواهم به شما خبر مي‌دهم از تمام كساني كه مرده‌اند و از تمام كساني كه در زمان آينده خواهند آمد».
و نيز ابن شهرآشوب از مقاتل بن سليمان، از ضحّاك، از ابن عبّاس در تفسير آية شريفة إِنَّمَا يَخْشَي اللَهُ مِن عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ[382] «اينست و جز اين نيست كه علماء فقط از خداوند خشيت دارند» روايت كرده است كه او گفت: كَانَ عَلِيُّ عَلَيْهِ السَّلاَمُ يَخْشَي اللُه وَ يُرَاقِبُهُ وَ يَعْمَلُ بِفَرَائِضَهِ وَ يُجَاهِدُ فِي سَبِیلِهِ. «دأب و عادت علي عليه السّلام اين طور بود كه از خدا در خشيت بود، مراقبت او را مي‌نمود،به دستورات و فرائض او عمل مي‌كرد و در راه او جهاد مي‌نمود».
صفواني در كتاب «إحَن و مِحَن»، از كَلبي، از أبو صالح، از ابن عبّاس روايت كرده است كه: حم، اسمُ مِن أسْمَاءِ اللهِ. عسق، عِلْمُ عَلِيٍّ سَبَقَ كُلَّ جَمَاعَةٍ وَ تَعَالَي عَن كُلِّ فِرْقَةٍ[383] «حم، اسمي است از اسماء خداوند. عسق، علم علي است كه بر هر جماعتي پيشي گرفته است و از هر فرقه و گروهي برتر آمده است».
زاهي در مقام وصف درياي موّاج و اقيانوس متلاطم علم آن حضرت خطاب به او نموده مي‌گويد:
مَازِلْتَ بَعْدَ رَسُولِ اللهِ مُنَفَرداً بَحْراً يَفِيضُ عَلَي الوُرَّادِ زُخْرُهُ1
أمْوَاجُهُ العِلْمُ وَالبُرْهَانُ لُجَّتُهُ وَالحِلْمُ شَطَّاهُ وَالتَّقْوَي جَوَاهِرُه[384]ُ2
1 ـ «اي أميرالمؤمنين، تو پيوسته پس از رسول خدا به تنهايي دريائي بودي كه بر طالبان حقيقت و معرفت و پويندگان سُبُل سلام، از فَيَضَان و سرشاري خود ريزش مي‌نمودي.
2 ـ امواج اين دريا علم و دانش بود و لجّه‌ها و فرآورده‌اي آبهاي فراوان آن، حجّت و برهان نمودار مي‌شد و حقيقت خود را نشان مي‌داد) و حلم و بردباري و صبر و شكيبائي تو، در حكم دو كناره و دو حاشية اين دريا بود كه حافظ و نگهبان درياي پر خروش و سرشار از علم و معرفت بود (و نمي‌گذاشت آبها بيرون بريزد و كثرت علم طغيان كند و زمام را از دست بيرون برد و گفتاري ما فوق طاقت اهل عالم را بر آنان تحميل نمايد و يا با شمشير، حساب آنان را برسد) و آنچه در زمرة جواهرات و اشياء نفيسة اين دريا به شمار مي‌آمد و گوهر گرانبهاي حاصل از اين بود همانا تقوا و عصمت و پاكي و طهارت بود كه به جهان انسانيّت، هديه ارزاني مي‌شد».
باري آنچه از حضرت نقل شده است دربارة علوم الهيّه و معارف سبحانيّه و وحدت ذات حق تعالي و تقدّس و كشف رموز و اسرار جهان شگفت، چه در «نهج البلاغه» و چه در ساير كتب، به قدري با عظمت و شكوه است و تا سر حدّي از اوج علو و بلندي و رفعت، حائز مرتبة عالي و رافي است كه عقول را متحيّر نموده و هيچكس قبل از آن حضرت و بعد از آن حضرت را ياراي معادلت و يا برتري با آن نبوده است. و اينك ما در اينجا چند خبر را در اين موضوع مي‌آوريم.
اوّل حديث ذِعلب است كه شيخ صدوق، از احمد بن حسن بن قطّان، و از عليّ بن احمد بن محمّد بن عمران دقَّاق، و آن دو نفر از احمد بن يحيي بن زكريّاي قطّان، و او از محمّد بن عبّاس، و او از محمّد بن أبي السَّري، و او از احمد بن عبدالله بن يونس، از عسد كِناني، از أصبغ بن نُباته روايت كرده است كه او گفت: چون علي عليه السّلام بر خلافت نشست و مردم با وي بيعت نمودند، عمامة رسول خدا را بر سر بست و بُرد رسول خدا را بر دوش گرفت و نَعل رسول خدا را در پا كرد و شمشير رسول خدا را حمايل نمود و با اين كيفيّت به سوي مسجد برون شد و بر منبر بالا رفت و بر فراز آن تمكّن يافت، و سپس انگشتان دو دستش را در هم فرو برد و زنجيروار بر زير شكم خود قرار داد و پس از آن بدين گونه آغاز به سخن نمود:
بازگشت به فهرست
خطبه آن حضرت و گفتن: سلوني
يَا مَعْشَر النَّاسِ، سَلُونِي قَبْلَ أن تَفْقِدُونِي هَذَا سَفَطُ الْعِلَمِ، هَذَا لُعَابُ رَسُولِ اللهِ صَلَّي الله عَلَيْهِ وَآلهِ وَ سَلَّمَ هَذَا مَا زَقَّني رَسُولُ اللهِ صَلَّي الله عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَسَلَّمَ زَقاً زَقاً. سَلُونِي فَانَّ عِندِي عِلْمَ الاوَّلِينَ وَالآخَرِينَ. امَا وَاللهِ لَوْ ثُنِيَت لِيَ الوِسَادَةُ فَجَلَسْتُ عَلَيْهَا لاَقنَيتُ أهْلَ التَّوراةَ بِتَورَاتِهِمْ حَتَّي تَنطِقَ التَّوراةُ فَتَقُولَ: صَدَقَ عَلِيُّ، مَا كَذَبَ. لَقَد أفتَاكُمْ بِمَا أنزَلَ اللهُ فِيَّ.
وَ أفنَيْتُ أهْلَ الانجِيلِ بِإنجِيلِهِمْ حَتَّي يَنطِقَ الاءنجِيلُ فَيَقُولَ: صَدَقَ عَلِيُّ، مَا كَذَبَ، لَقَدْ أفْتَأكُمْ بِمَا أنزَلَ اللهُ فِيَّ.
وَ أفْنَيْتُ أهْلُ القُرآنِ بِقُرآنِهِم حَتَّي يَنْطِقَ القُرآنُ فَيَقُولَ: صَدقَ عَلِيُّ، مَا كَذَبَ، لَقَدْ أفْتَأكُم بِمَا أنْزَلَ اللهُ فِيَّ؛ وَ أنتُم تَتْلُونَ القُرآنَ لَيلاً وَ نَهَاراً[385] فَهَلْ فِيكُمْ أَحَدٌ يَعْلَمُ مَا نَزَلَ فِيِهِ؟
وَ لَوْ لاَ آيَةٌ فِي كِتَابِ اللهِ لاخْبَرْتُكُمْ بِمَا كَانَ وَ بَمَا يَكُونُ وَ مَا هُوَ كَائِنٌ إلَي يَومِ القِيَمَةِ وَ هِيَ هَذِهِ الآيَةُ: «يَمْحُو اللَهُ مَا يَشَاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِندَهُ أُمُّ الْكِتَـ'بِ».[386]
«اي جماعت مردم از من بپرسيد پيش از آنكه مرا از دست بدهيد. ابن سَفَطِ علم است (نوعي از زنبيل و يا يك لنگة از گاله كه در آن بار مي‌ريزند)، اين لُعاب دهان رسول خدا است، اينست آن چيزي كه رسول خدا چون مرغي كه به بچّه‌اش دانه مي‌دهد و يك يك را بر دهانش مي‌نهد، به من تعليم علم نموده است. از من بپرسيد قبل از آنكه مرا از دست بدهيد، كه در نزد من علم پيشينيان و پسينيان است.
سوگند به خدا اگر براي من مجلس حكومت و قضاء گسترده شود و بالش حكم را براي من دو تا كنند و سر تسليم در برابر حكم من فرود آورند و من بر آن محل و قضاوت بنشينم، هر آينه براي اهل تورات با همان توراتشان حكم مي‌كنم و فتوا مي‌دهم به طوري كه كتاب تورات به سخن درآيد و بگويد: علي راست گفت و دروغ نگفت، حقّاً براي شما فتوا داد به حكمي كه خداوند در من نازل نموده است.
و براي اهل انجيل با همان انجيلشان حكم مي‌دهم و فتوا مي‌دهم به طوري كه كتاب انجيل به سخن درآيد و بگويد: علي راست گفت و دروغ نگفت، حقاً براي شما فتوا داد به حكمي كه خداوند در من فرو فرستاده است.
و براي اهل قرآن با همان قرآنشان حكم مي‌كنم و فتوا مي‌دهم به طوري كه كتاب قرآن به سخن درآيد و بگويد: عليّ راست گفت و دروغ نگفت. حقّاً بريا شما فتوا داد به حكمي كه خداوند در من نازل نموده است. و شما مردم قرآن را در شب‌ها و روزها تلاوت مي‌كنيد (و قرآن كتابي است كه با آن سر و كار داريد و مأنوس مي‌باشيد) آيا در ميان تمام جماعت شما يك نفر پيدا مي‌شود كه از آنچه خداوند در آن نازل كرده است علم و اطلاع داشته باشد؟
و اگر يك آيه در كتاب خدا نبود، اينك من از همة وقايع گذشته و آينده، زمان حال تا روز قيامت براي شما خبر مي‌آوردم و آن آيه اين است: محو مي‌كند خداوند آنچه را كه بخواهد و ثابت مي‌دارد آنچه را كه بخواهد، و اُمُّ الكتاب (ما در كتابها و مقدّرات و قضاء كه قابل تبديل و تغيير نيست) در نزد خداوند است.
ثُمَّ قَالَ: سَلُونِي قَبْلَ أن تَفْقِدُونِي، فَوَاللهِ الَّذي فَلَقَ الحَبَّةَ وَ بَرَأ النَّسَمَةَ لَوْ سَأَلْتُمونِي عَن آَيَةٍ فِي لَيْلٍ اُنزِلَتْ أوْ فِي نَهَارٍ أنزِلَتْ؟ مَكِيَّهَا وَ مَدَنِيَّهَا؟ سَفَرِيِّهَا وَ حَضَرِيَّهَا؟ نَاسِخَهَا وَ مَنسُوخَهَا؟ مُحْكَمِهَا وَ مُتَشَابِهِهَا ؟ وَ تأوِيلِهَا وَ تَنْزِيلهَا؟ لاخْبَرْتُكُمْ
«و پس از آن گفت: بپرسيد از من قبل از آنكه مرا از دست بدهيد، زيرا قسم به آن خداوند كه دانه را شكافت و جان را بيافريد، اگر شما از يكايك آيات قرآن از من بپرسيد كه آيا در شب نازل شده است يا در روز نازل شده است؟ آن آيه‌اي كه در مكّه نازل شده است كدام است؟ و آن كه در مدينه نازل شده است كدام؟ آيه‌اي كه در سفر نازل شده است كدام است؟ و آيه‌اي كه در حضر نازل شده است كدام است؟ ناسخش كدام است؟ و منسوخش كدام؟ محكم آن كدام اس؟ و متشابه آن كدام؟ تأويل آن چيست؟ و تنزيلش چيست؟ هر آينه حقّاً من پاسخ آن را به شما مي‌دهم و حقيقت را براي شما بيان مي‌نمايم».
بازگشت به فهرست
سؤ ال ذعلب از آن حضرت درباره رؤيت خدا
فَقَامَ إلَيْهِ رَجُلُ يُقَالُ لَهُ: ذِعْلِبُ، ذَرِبَ اللِسانَ، بَلِيغَا فِي الخُطُبِ، شُجَاعَ القَلْبِ، فَقَالَ: لَقَدِ ارْتَقَي ابنُ أبِي طَالِبٍ مِرْقَاةً صَعْبَةً، لاخْجِلَتَّهُ اليَوْمَ لَكُمْ فِي مَسْألَتِي إيَّاهُ «در اين حال مردي در برابر وي برخاست كه به او ذِعلب مي‌گفتند و داراي زبان تند و تيزي بود و در خطابه‌ها و سخنراني‌ها بليغ و رسا بود و نيز داراي دلي محكم بود و سري نترس داشت، و گفت: پسر أبوطالب بر نردباني سخت و مشكل برآمده است. اينك در امروز من دربارة پرسشي كه از وي مي‌نمايم او را شرمنده و خجل مي‌سازم».
فَقَالَ: يَا أميرَالمؤمنِينَ، هَلْ رَأَيْتَ رَبَّكَ؟ «و گفت: اي أميرالمؤمنين آيا پروردگارت را ديده‌اي»؟ قَالَ: وَيْلَكَ يَا ذِعْلِبُ، لَم أكُن بِالَّذِي أعبُدُ ربًّا لَم أرَهُ «حضرت گفت: واي ب رتو اي ذعلب، من مردي نيستم كه عبادت كنم پروردگاري را كه نديده باشم» قَالَ: فَكَيْفَ رَأَيْتُهُ؟ صِفةُ لَنَا «گفت: او را چطور ديده‌اي و با چه كيفيّتي مشاهده نمودي؟ آن را براي ما توصيف نما».
قَالَ: وَيْلَكَ، لَمْ تَرَه العُيُونُ بِمَشاهَدَةِ الابْصَارِ وَلَكِن رَأتْهُ القُلُوبُ بِحَقَائِقِ الاءيمَانِ. وَيْلَكَ يَا ذِعْلِبُ. إنَّ رَبِي لاَ يُوصَفُ بِالبُعدِ. وَ لاَ بِالحَرَكَةِ، وَ لاَ بِالسُّكُونُ، وَ لاَ بِالقِيَامِ قِيَامِ انْتِصَابٍ، وَ لاَ بِحِيَّةٍ وَ لاَ بِذَهَابٍ، لَطِيفٌ اللَّطَافَةٍ لاَ يُوصَفُ بِاللُّطْفِ، عَظِيمُ العَظَمَةِ لا يُوصَفُ بِالعَظْمِ، كَبِيرُ الكِبْرِيَاءِ لاَ يُوصَفِ بِالكِبْرِ، جَلِيلُ الجَلاَلَةِ لاَ يُوصَفِ بِالغِلَظِ، رَؤُفُ الرَّحْمَةِ لاَ يُوصَفُ بِالرِقَّةِ،[387] مُؤمِنٌ لاَ بِعَبَادَةِ مُدْرِكٌ لاَ بِمِجَسَّةٍ، قَاتِلٌ لاَ بِاللَّفظِ.
هُوَ في الاشياء عَلَي غَيرِ مُمَازَجَةٍ، خَارِجٌ مِنهَا عَلَي غَيْرِ مُبَايَنَةٍ، فَوْقَ كُلِّ شَي‌ءٍ فَلاَ يُقَالَ: شَي‌ءٌ فَوقَهُ، وَ أَمَامَ كَلِّ شَي‌ءٍ فَلاَ يُقَالُ: لَهُ أَمَامُ. دَاخِلُ فِي الاشْيَاءِ لاَ كَشَي‌ءٍ فِي شَي‌ءٍ دَاخِلٍ، وَ خَارِجُ مُنَها لاَ كَشَي‌ءٍ مِنْ شَي‌ءٍ خَارِجٌ.
فَخَرَّ ذِعلبُ مَغشِياً عَلَيْهِ، ثُمَّ قَالَ: تَاللهِ مَا سَمِعْتُ بِمِثْلِ هَذَا الجَوَابِ. وَاللَهِ لاعدْتُ الَي مَثْلِهِا.
«أميرالمؤمنين عليه السّلام گفت: اي واي بر تو اي ذِعلب، چشمهاي سر با مشاهدة رؤيت نور چشم، پروردگار را نديده‌اند، وليكن قلبها و دلها او را از روي حقيقت ايمان ديده‌اند. واي بر تو اي ذِعلب، حقيقةً و حقّاً پروردگار من به وصف بُعد و دوري متّصف نميشود (و نمي‌توان به او گفت: دور است) و به صفت حركت و سكون نيز متّصف نمي‌گردد (نمي‌توان به او گفت: متحرّك است و يا ساكن) و به صفت قيام به معناي ايستادن و برپا خاستن متّصف نمي‌گردد، و به صفت آمدن و رفتن متّصف نميشود (و نمي‌توان به او گفت: برپاخاست، و آمد و رفت). در لطافت به قدري لطيف است كه لطيف آفرين است و نمي‌توان به او گفت: لطيف. و در عظمت به قدري عظيم است كه عظيم آفرين است و اتّصاف به عظمت پيدا نمي‌كند (و نمي‌توان به او گفت: عظيم). و در بزرگي و كبريائيّت به قدري كبير است كه كبير آفرين است و اتّصاف به كبر و بزرگي پيدا نمي‌كند (و نمي‌توان به او گفت: كبير). و در جلالت به قدري جليل است كه جليل آفرين است و متّصف به درشتي نميشود. و در افاضة جود و رحمت بقدري رؤوف است كه رحمت آفرين است و متّصف به رقّت و نازكي دل نميشود. ايمان دارنده و تصديق كننده و وثوق دارنده است بدون پرستش. درك كنند و رساننده و دريابندة مخلوقات است نه به واسطة لَمس و مَسّ و اسباب و الآت تجسّس. گوينده است نه با لفظ و سخن.
خداوند در اشياء و موجودات است بدون آنكه با آنها ممزوج شود (و خالقيّت و مخلوقيّت مشتبه شود)، و از اشياء و موجودات خارج است بدون آنكه بينونت و جدائي پديد آيد (و از جهت قيام وجودي و ذاتي بين آنها بريدگي و انقطاع به وجود آيد). خداوند بر بالا و فراز هر چيزي است، پس نمي‌توان گفت: چيزي بالاي اوست. و در پيش و جلوي هر چيزي است، پس نمي‌توان گفت: در جلوي او چيزي است. خداوند داخل در اشياء و موجودات است نه مثل داخل شدن چيزي در چيز ديگر. و خارج از اشياء و موجودات است نه مثل خارج بودن چيزي از چيز ديگر.
چون ذعلب اين سخن را شنيد، بيهوشانه به روي زمين افتاد، و سپس گفت: سوگند به خداوند كه من مانند اين جواب را شنيده‌ام. و سوگند به خداوند كه ديگر چنين سؤالي بر سبيل امتحان از علي نمي‌كنم».
بازگشت به فهرست
گفتار آن حضرت در جواب اشعث درباره مجوس
و پس از اين جريان أميرالمؤمنين عليه السّلام گفت: سَلُونِي قَبْلَ أنْ تَفقدُونِي «بپرسيد از من قبل از آنكه مرا از دست بدهيد». أشْعَثُ بنُ قَيس برخاست و گفت: اي أميرالمؤمنين، چگونه از مجوس (زرتشتيان) جزيه و خراج گرفته مي‌شود در حالي كه براي ايشان كتاب آسماني فرود نيامده است و به سوي آنها پيغمبري مبعوث نشده است؟
أميرالمؤمنين عليه السّلام گفت: آري اي اشعث، خداوند بر آنان كتابي نازل نموده است و به سوي آنها پيغمبري را مبعوث كرده است. و اين جريان در ميان آنها بود تا وقتي كه يكي از پادشاهان آنها شبي شراب خورده و مست شد و دختر خود را به رختخوابش طلبيد و عمل زشت با او انجام داد. چون صبح شد، مطلب به گوش قومش رسيد. و همگي درِ خانة او جمع شدند و گفتند: اي پادشاه، دين ما را براي ما چركين نمودي و فاسد و تباه ساختي، اينك بيرون شو تا ما تو را تطهير كنيم و با اقامة حد بر تو حكم خدا را اجراء نمائيم.
پادشاه به آنان گفت: همگي جمع شويد و سخن مرا گوش دهيد اگر در گفتارم حجّت و برهاني داشتم كه مرا تبرئه كند كه هيچ، و گرنه هركاري مي‌خواهيد بكنيد، مختاريد.
مردم اجتماع نمودند و آن پادشاه به آنها گفت: هيچ مي‌دانيد كه خداوند مخلوقي را گرامي‌تر از پدرما: آدم و مادر ما: حوّاء نيافريده است؟ گفتند: آري راست مي‌گوئي اي پادشاه گفت: آيا آدم دختران خود را با پسرانش و پسران خود را با دخترانش ترويج نكرد؟ گفتند: راست مي‌گوئي، اي پادشاه، دين همين است كه تو مي‌گوئي (و نكاح محارم و دختر و مادر و خواهر) اشكالي ندارد. مردم با پادشاه بر جواز نكاح محارم پيمان بستند (و از آن به بعد با محارم خود نكاح كردند).[388]
و بر اين اساس خداوند، نور علم را از سينه‌هايشان محو كرد و كتابش را از ميانشان برداشت. بنابراين، زردتشتيان و مجوس كفّاري مي‌باشند كه داخل آتش مي‌شوند بدون حساب، و منافقين حالشان از آنها بدتر است.
أشعث گفت: سوگند به خداوند كه من همانند اين پاسخ را نشنيده بودم، و سوگند به خداوند كه نظير اين امتحان و تعجيز را از علي نخواهم نمود
پاسخ آن حضرت به سائلي كه نجات از آتش را خواسته بود
در اين حال باز أميرالمؤمنين علي السّلام گفت: سَلُونِي قبلَ أن تَفْقِدُوني «بپرسيد از من قبل از آنكه مرا از دست بدهيد». مردي از دورترين نقطة مسجد در حالي كه بر عصاي خود تكيه زده بود برخاست و آهسته آهسته از ميان مردم مي‌آمد و آنها را كنار مي‌زد تا به أميرالمومنين عليه السّلام نزديك شد و گفت: اي أميرالمؤمنين، مرا بر عملي دلالت كن كه اگر من آن را بجاي آورم خداوند مرا از آتش نجات بخشد.
قَالَ لَهُ: اسْمَعُ يَا هَذَا ثُمَّ أفْهَمْ اِسْتَيقَن.قَامَتِ الدُّنيَا بِثَلاَثَةِ: بِعَالِمٍ مُسْتَعْمَلٍ لِعِلْمِهِ، وَ بِغَنِيٍ لاَ يَبْخَلُ بِمَالِهِ عَلَي أهْلِ دِينِ الله، وَ بِفَقِيرٍ صَابرٍ. فَإذَا كَتَمَ العَالِمُ عِلْمَهُ، وَ بَخِلَ الغَنِيُّ، وَ لَمْ يَصبِر الفَقِيرُ، فَعِندَهَا الوَيْلُ وَالثُبورِ، وَ عِندَهَا يَعْرِفُ العَارِفُونَ بِاللهِ أنَّ الدَّارَ قَدْ رَجَعَتْ إلَي بَدْئِهَا، أيِ الكُفْرِ بَعْدَ الاءيَمَانِ
أيُّهَا السَائِلُ، فَلاَ تَغَتَرَّنَ بِكَثْرَةِ المَساجِدِ وَ جَمَاعَةِ أقوَامِ اَجْسَادُهُمْ مُجْتَمِعَةٌ وَ قُلُوبُهُمْ شَتَّي. أيُّهَا السَّائِلُ، إنَّمَا النَّاسُ ثَلاَثَةُ: زَاهِدٌ وَ رَاغِبٌ وَ صَابِرٌ. فَأمَّا الزَّاهِدُ فَلاَ يَفْرَحُ بِشَي‌ءٍ مِنَ الدُّنْيَا أتَاهُ وَ لاَ يَخْزَنُ عَلَي شَي‌ءٍ مِنْهَا فَاتَهُ. وَ أَمزا الصَّابِرُ فَيَتَمَنَّاهَا بِقَلْبِهِ. فَإن أدرَكَ مِنهَا شَيئاً صَرَفَ عَنْهَا نَفْسَهُ لِمَا يَعْلَمُ مِن سُوءِ عَاقِبَتِهَا. وَ أمَّا الرَّاغِبُ فَلاَ يُبَالِي مِن حِلِّ أصَابَهَا أمْ مِن حَزَامٍ.
«أميرالمؤمنين عليه السّلام به وي گفت: اي مرد، گوش كن و پس از آن بفهم و سپس يقين به آن پيدا كن. دنيا بر سه پايه استوار است: به عالمي كه علم خود را بكار بندد، و به توانگري كه در بذل مال خود بر اهل دين خدا بخل نورزد، و به فقيري كه شكيبا باشد. و بنابراين، در هنگامي كه عالم علم خود را پنهان نمايد، و توانگر بخل بورزد، و فقير ناشكيبا باشد، آنجاست كه شرّ و فساد دامنگير مي‌شود و هلاكت، بشريّت و دنيا را تهديد كند، و در آن وقت است كه عارفان به خدا مي‌دانند و مي‌فهمند كه خانة اسلام و ايمان به قهقهري برگشته و به حال ابتدائي خود يعني به حال كفر بعد از ايمان بر مي‌گردد.
اي مرد پرسنده، به زيادي مسجدها و به كثرت جماعتي كه در آنها براي نماز و خطبه و جماعت اجتماع مي‌كنند و فقط با بدنهايشان مجتمعند و با دلها و انديشه‌هايشان جدا و متفرّق، گول نخور و فريفته مباش. اي مرد پرسنده، مردم فقط بر سه گروه تقسيم مي‌گردند: زاهد از دنيا، و راغب به دنيا، و صابر از دستبرد به مشتهيات. امّا شخص زاهد علامتش آن است كه: به چيزي كه از دنيا به او برسد خوشحال و مسرور نميشود و از چيزي كه از دنيا از دست او برود محزون و غمگين نميشود. و امّا شخص صابر علامتش آن است كه: دنيا را با دل و نيّت خود مي‌خواهد و دوست دارد وليكن چون به چيزي از حُطام دنيا دسترسي پيدا كند نفس خود را از آن باز مي‌دارد، زيرا كه از بدي عاقبت آن اطلاع دارد. و امّا راغب به دنيا علامتش آن است كه: باكي ندارد از حلال دنيا را به دست آورد يا از حرام».
آن مرد پرسنده گفت: اي أميرالمؤمنين علامت مؤمن در آن زمان چيست ؟ قَالَ: يَنظُرُ الي مَا أوْجَبَ اللهُ عَلَيْهِ مِن حَقِّ فَيَتَوَّلاهُ وَ يَنظُرُ إلي مَا خَلَقَهُ فَيَتَبرَّأ مِنهُ وَ إن كَانَ حَمِيماً قَرِيباً «أميرالمؤمنين عليه السّلام گفت: علامت مؤمن در آن زمان آن است كه: نظر مي‌كند به آنچه كه خداوند بر او واجب كرده است و از حقوقي كه بر عهدة او نهاده است از آن مراقبت و پاسداري مي‌نمايد. و نظر مي‌كند به آنچه مخالف امر خداست و از آن كساني كه مخالف ولاي او هستند. از آنها دوري مي‌گزيند اگر چه آن شخص مخالف از نزديكان و اقربا و دوستان وي باشد».
آن مرد پرسنده گفت: راست گفتي قسم به خدا اي أميرالمؤمنين، و سپس غائب شد. أصبغ بن نباته راوي اين روايت مي‌گويد: مردم هر چه در جستجوي وي بر آمدند او را نيافتند. أميرالمؤمنين عليه السّلام از فراز منبر تبّمسي نمود و گفت: دنبال كه مي‌گرديد؟ اين مرد، برادر من خِضر عليه السّلام بود.[389]
بازگشت به فهرست
سخنراني حسنين عليه السلام و روايت باب علم بودن علي عليه السلام
در اين حال أميرالمؤمنين عليه السّلام باز گفت: سَلُونِي قَبْلَ أن تَفْقِدُونِي «بپرسيد از من قبل از آنكه مرا از دست بدهيد». هيچكس بر نخاست و سؤالي ننمود. حضرت حمد و ثناي خداي را بجاي آورد و بر پيامبرش صلّي الله و عليه وآله وسلّم درود فرستاد، و سپس به امام حسن عليه السّلام گفت: يَا حَسَنُ قُمْ فَاصْعَدِ المِنبَرَ فَتَكَلَّمَ بِكَلاَمٍ لاَ تَجْهَلُكَ قُرَيشٌ مِن بَعْدِي فَيَقُولُونَ: إنَّ الحَسَنَ بنَ عَلِيٍّ لاَ يُحْسِنُ شَيئاً «اي حسن برپا خيز و بر منبر بالا برو و به گفتاري زبان بگشا تا قريش پس از من نسبت به منزلت تو جاهل نباشند و نگويند: حسن بن علي چيزي نمي‌داند».
حسن عليه السّلام گفت: اي پدر من چگونه بالاي منبر روم و سخن بگويم در حالي كه تو در ميان مردم هستي، مي‌شنوي و مي‌بيني؟ أميرالمؤمنين عليه السّمم به او گفت: پدرم و مادرم فدايت شود من خودم را از تو پنهان مي‌دارم به طوري كه سخنان تو را بشنوم و تو را ببينم و تو را مرا نبيني.
امام حسن عليه السّلام بر منبر صعود كرد و حمد خداوند را به وجه بليغي و با محامد شريف و نيكوئي بجاي آورد و بر پيغمبر صلّي الله عليه وآله وسلّم صلوات فرستاد صلوات مختصري، و پس از آن گفت: أَيُّهَا النَّاسُ، سَمِعْتُ جَدِّي رَسُولَ صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَ سَلَّمَ يَقُولُ: أنَا مَدِينَةُ العِلْمِ وَ عَلِيُّ بَابُهَا، وَ هَلْ تُدْخَلُ المَدِينَةُ إلاَّ مِن بَابِهَا؟ «اي مردم، من از جدّم رسول الله صلّي الله عليه وآله وسلّم شنيدم كه مي‌گفت: من شهر علم هستم و علي درِ آن شهر است. آيا معقول است كه در شهر داخل مگر از جانب درش»؟
اين بگفت و از منبر پائين آمد و علي عليه السّلام به سوي او جست و او را بر سينه چسبانيد. سپس به حسين عليه السّلام گفت: اي نور ديدة من، بر منبر بالا برو و به گفتاري سخن آغاز كن تا قريش پس از من قدر و منزلتت را بدانند و نگوئيد: حسين بن علي چيزي نمي‌فهمد، و بايد كه گفتارت به پيرو گفتار برادرت باشد.
امام حسين عليه السّلام بر فراز منبر رفت، و حمد و ثناي خداي را گزارد و درود بر پيغمبر خدا صلّي الله عليه وآله وسلّم فرستاد درود مختصري و سپس گفت: مَعَاشِرَ النَّاسِ، سَمِعْتُ جَدِّي رَسُولَ اللهِ صَلَّي الله عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ وَ هُوَ يَقُولُ: إنَّ عَلِيًّا هُوَ مَدِينَةُ هُدَي، فَمَنْ دَخَلَهَا نَجَا، وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا هَلَكَ «اي جماعت مردم، من از جدّم رسول الله صلّي الله عليه وآله و سلّم شنيدم كه مي‌گفت: حقّا علي شهر هدايت است، كسي كه در اين شهر داخل شود نجات مي‌يابد و كسي كه تخلّف ورزد هلاك مي‌گردد».
علي عليه السّلام به سوي او جست و او را به سينه چسبانيد و بوسيد و پس از آن گفت: مَعَاشِرَ النَّاسِ، اشْهَدُوا أنَّهُمَا فَرْخَا رَسُولِ اللهِ صَلَّي الله علَيهِ وَآلِهِ وَسلَّمَ وَ وَدِيعَتُهُ الَّتي اسْتَودَعَنِيهَا وَ أنا اسْتَودِعُكُموها مَعَاشِرَ النَّاسِ، وَ رَسُولُ اللهِ صَلَّي الله عليهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ سَائِلكُمْ عَنْهُمَا[390] «اي جماعت مردم، گواه باشيد كه اين دو تن، دو جوجة رسول خدا صلّي الله عليه وآله وسلّم هستند و امانت آن حضرت مي‌باشند كه در نزد من به عنوان وديعت نهاده است و من اين امانت را در نزد شما وديعه مي‌گذارم. اي جماعت مردم، رسول خدا صلّي الله عليه وآله وسلّم دربارة اين دو تن از شما پرسنده خواهد بود».
خطبه توحيديه آن حضرت در پاسخ ذعلب
دوّم نيز حديث ذعلب است كه نيز شيخ صدوق از عليّ بن احمد بن محمّد بن عمران دقّاق دحمه الله، از محمّد بن أبي عبدالله كوفي، از محمّد بن اسمعيل برمكي، از حسين بن حسن، از عبدالله بن داهر، از حسين بن يحيي كوفي، از قُتم بن قتاده، از عبدالله بن يونس، از حضرت أبو عبدالهل عليه السّلام روايت كرده است كه آن حضرت گفت: بَيَّنَا أميرُالمؤمنين عليه السّلام يَخْطُبُ عَلَي مِنْبَر الكُوفَةِ، إذ قَامَ إلَيْهِ رَجُلٌ يُقَالُ لَهُ: ذعْلِب ذِربُ اللِسانِ، بَلِيغُ فِي الخِطابِ، شُجَاعُ القَلْبِ. فَقَالَ: يَا أميرالُمومنين، هَلْ رَأيْتَ رَبَّكَ ؟ «در حيني كه أميرالمؤمنين عليه السّلام بر بالاي منبر كوفه، مشغول خواندن خطبه بود مردي در برابر او برخاست كه به وي ذعلب مي‌گفتند و داراي زبان تند و تيزي بود. و در گفتار و سخن چيره و بليغ بود و مردي قوي دل بود، گفت: اي أميرالمؤمنين آيا پروردگارت را ديده‌اي. فَقَالَ: وَيْلَكَ يَا ذِعلبُ مَا كنتُ أعبُدُ رَبًّا لَم أرَه «حضرت گفت: اي واي بر تو اي ذعلب، من چنين آدمي نبوده‌ام كه پروردگاري را كه نديده باشم عبادت كنم. قَالَ: يَا أَميرَالمؤمنين، كيفَ رَأيْتَهُ «گفت اي أميرالمؤمنين او را به چه كيفيّت ديدي؟
قَالَ: وَيْلَكَ يَا ذِعْلبُ. لَمْ تَرَهُ العُيونُ بِمُشاهِدَةِ الابصَارِ وَلَكِن رَأتْهُ القُلوبِ بِحَقائِقِ الاءيمانِ. وَيْلَكَ يَا ذِعْلبُ. إِنَّ رَبِّي لَطِيفُ اللَّطَافَةِ فَلا يُوصَفُ بِاللُّطفِ. عظيمُ العظمَةِ لاَ يُوصَفُ بِالعِظَمِ، كبيرُ الكِبرياء لاَ يُوصَفُ بِالكِبرِ، جَلِيلُ الجَلاَلَةِ لاَ يُوصَفِ بِالغِلَظِ.
قَبلِ كُلِّ شَي‌ءٍ فَلاَ يُقَالُ: شَي‌ءٌ قَبْلَهُ. وَ بَعْدَ كُلِّ شَي‌ءٍ فَلاَ يُقَالُ: شَي‌ءٌ بَعْدَهُ. شَائِي الاشياء لاَ بِهِمَّةٍ دِرَّاكٌ لابِخَدِيعَةٍ، هُوَ فِي الاشياء كُلِهَا غَيْرُ مُتَمَارِجٍ بِهَا وَ لاَ بَايِنٌ عَنْهَا. ظَاهِرٌ لاَ بِتَأوِيلِ المُبَاشَرَةِ، مَتَجلٍ لا باسْتِهْلاَلِ رُؤيةٍ بابنُ لا بِمَسَافَةٍ، قَريبٌ لا بِمُدانَاةٍ، لطيفٌ لا بتجسُّمٍ، مَوجودٌ لا بَعْدَ عَدمٍ، فَاعِلٌ لا باضطرِارٍ، مَقَدرٌ لا بحَرَكةٍ، مُريدٌ لا بِهَمَامَةٍ، سَمِيعٌ لا بآلةٍ، بصيرٌ لا بأداةٍ لاَ تَحْوِيهِ الامَاكِنُ، وَ لاَ تَصحَبُهُ الاوقَاتُ، وَ لاَ تَحُدُّهُ الصِفاتُ، وَ لاَ تَأخُذُهُ السِناتُ.
سَبَقَ الاوقاتَ كَونُهُ، والعَدَمَ وُجُودُهُ، وَالابتداءَ أزَلُهُ، بِتَشْعِيرهُ المَشَاعِرَ عُرِفَ أن لاَ مَشْعَرَ لَهُ، وَ بِتجْهِيرِهِ الجَوَاهِرَ عُرِفَ أن لا جَوْهَرَ لَهُ، وَ بِمُضَادَّتِهِ بَين الاشيَاءِ عُرِفَ أن لا ضِدَّ لَهُ. وَ بِمُقَارَنِتهِ بَينَ الاشياِ عُرِفَ أن لا قَرِينَ لَهُ.
ضَادَّ النُّور بِالظُّلْمَةِ وَالجَسُوا بِالبَلَلِ، الصَّردَ بالحَرُورِ، مَؤلفٌ بينَ مُتَعادِياتِهَا، مُفَرِّق بَينَ مُتَدانِيَاتِهَا، دَالَّةُ بِتَفْرِيقِها عَلَي مُفَرِقِهَا، وَ بِتَألِيفِهَا عَلَي مُؤلِفِّهَا، وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ: «وَ مِن كُلِّ شَي‌ءٍ خَلَقْنَا زَوْجَينِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ»[391] فَفَرَّقَ بِهَا بَيْنَ قَبْلٍ وَ بَعْدٍ لِيُعْلَمَ أن لاَ قَبلَ لَهُ وَ لاَ بَعْدَ شَاهِدَةً بِغَرَائِزهَا عَلَي أن لاَ غَرِيزَةٍ لِمُغَرّزهَا، مُخبِرَةً بِتَوقِيتِهَا أن لاَ وَقْتَ لِمُوَقِتِهَا.
حَجَبَ بَعْضَهَا عَنْ بَعْضٍ لِيُعْلَمَ أن لاَ حِجَابَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ خَلْقِهِ غَيرُ خَلْقِهِ. كَانَ رَبًّا إذ لاَ مَرْبُوبُ، وَ إلهاً إذ لا مألُوهُ، وَ عَالِمًا إذ لاَت معلومٌ، وَ سَمِيعاً إذ لا مَسْمُوعٌ.
ثُمَّ أنشأ يقُولُ:
وَ لَمْ يَزَل سَيِّدِي بِالحَمْدِ مَعْرُوفاً وَ لَمْ يَزَل سَيِّدي بِالجُودِ مَوصُوفَا1
وَ كَنتَ إذ لَيْسَ نُورُ يُستَضَاءُ بِه ِ وَ لاَ ظَلاَمُ عَلَي الآفَاقِ مَعْكُوفَا2
وَ رَبُّنَا بِخِلاَفِ الخَلْقِ كَلِهِم وَ كُلِّ مَا كَانَ فِي الاوهَامِ مَوصُوفَا3
فَمَن يُردْهُ عَلَي التَّشبِيهِ مَمتَثِلاً يَرْجِعْ أخَا حَصَرٍ بِالعَجْزِ مَكْتُوفَا4
وَ فِي الْمَعارِجِ يَلْقَي مَوجُ قُدْرَتِهِ مَرْجاً يُعَارِضُ طَرْفَ الرُّوحِ مَكفُوفَا5
فَاترُكُ أخَا جَدَلٍ فِي الدِّين مُنعَمِقا قَدبَاشَرَ الشَّكَ فِيهِ الرَّايُ مَأووفَا6
وَاصْحَب أخَا ثِقَةٍ حُبًّا لِسيِّده وَ بِالكِرَامَاتِ مِن مَولاَهُ مَحفُوفا7
أمسَي دَلِيلَ الهُدَي فِي الارضِ مَنتَشِراً وَ فِي السَّمَاء جَمِيلَ الحَالِ مَعْرُوفَا8
«أميرالمؤمنين عليه السّلام گفتند: واي بر تو اي ذعلب، او را چشمها با مشاهدة نور و شعاع بصري نمي‌بينند وليكن دلها با حقايق ايمان او را مي‌بينند. واي بر تو اي ذعلب، حقاً پروردگار من در صفت لطف لَطيف اللَّطافة است (يعني نسبت به معني و مفهوم لطافت، لطيف است) و نبايد گفت: او لطيف است، بلكه از لطف برتر است و خالق و پديد آورنده لطف است، و پروردگار من در صفت عظمت، عظيمُ العَظَمَة است (يعني نسبت به معني و مفهوم عظمت با سعه و اطلافش عظيم است) و نبايد به او گفت: عظيم، بلكه از عظمت فراتر است و خالق و موجد عظمت است. پروردگار من در صفت كِبر و بزرگي كَبيرُ الكبرياء است (يعني نسبت به معني و مفهوم كبريائيّت با گستردگي مفادش، كبير است) و نبايد به او گفت: كبير، بلكه از كبريائيّت عالي‌تر است و كِبر آفرين است. و پروردگار من در صفت جلال، جليل الجلاله است (يعني نسبت به معني و مفهوم جلال با اطلاق و عمومش، جليل است) و نبايد به او گفت: جليل و غليظ.
پروردگار من قبل از هر چيزي است و نمي‌توان گفت: چيزي قبل از اوست، و بعد از هر چيزي است و نمي‌توان گفت: چيزي بعد از اوست. با مشيّت و اراده‌اش اشيا را پديد آورد بدون اهتمام و كمر بستگي. او در آنچه ميل و رغبت دارد بتمام معني الكلمه مي‌رسد و در مي‌يابد بدون مكر و حيله. او در داخل اشياء است، همگي اشياء بدون آنكه با آنها ممزوج شود و بدون آنكه از آنها جدا گردد. ظاهر سات نه به معناي مباشرت و مَسْ و لمس. متجلّي و رخ نماينده است نه با رؤيت كردن و نظر نمودن با إبصار چشم. دور است نه با مسافت. نزديك است نه با نزديكي حسّي و مكاني. لطيف است نه با لطافت جسمي. موجودا ست نه به معناي پيدايش بعد از نيستي. فاعل است نه از روي قهر و اضطرار. اندازه دهندة موجودات است نه با حركتي كه بنمايد. داراي اراده و خواست است نه از روي عنايت و اهتمام و پيش بيني. شنواست نه با آلتي همچون گوش. بينا است نه با آلتي همچون چشم. تمام مكانها نميتوانند او را در بر گيرند، و وقتها و زمانها نميتوانند با او مصاحب و ملازم و هم سير گردند. و صفات (از علم و قدرت و حيات و آنچه از اينها منشعب است) نميتوانند او را محدود نمايند. پينگي‌ها و چرت‌ها او را نمي‌گيرند (و از بيداري و هشياري او يك لحظه كاهش نمي‌يابد).
وجود او و اصل كَون و هستي او بر زمانها سبقت دارد، و وجود او بر عدم پيشي گرفته است. و ازل و بدء او بر ابتداء سبقت گرفته است. چون او به مشاعر و حواسّ شعور بخشيد و آن مشاعر را ايجاد كرد. معلوم مي‌شود كه خودش داراي حسّ و مَشْعَر نيست. و چون او جواهر را (طبيعت‌ها و جبلّت‌ها و موجوداتي كه موضوع براي عروض عوارض هستند) ايجاد كرد و جوهر داد، معلوم مي‌شود كه خودش داراي جوهر و طبيعت نيست. و چون بين اشياء ايجاد ضديّت نمود، و چيزهاي متضاده را آفريد، معلوم مي‌شود كه خودش ضدّي ندارد. و چون در ميان اشياء مقارنه و هم شكلي درست كرد و چيزهاي قرين و هم شكل و صورت با هم را آفريد، معلوم مي‌شود كه خودش قريني ندارد.
پروردگار من بين نور و ظلمت ايجاد ضديّت نمود، و بين خشكي و تري و بين سردي و گرمي ايجاد ضديّت نمود[392] پروردگار من در ميان موجوداتي كه با هم دشمني و معاندت دارند آشنائي و الفت و دوستي برقرار كرد، و در ميان موجوداتي كه با هم نزديكي و قرب جوار و هم شكلي دارند جدائي و افتراق و دوري برقرار نمود كه در نتيجه، اين موجودات نزديك و قريب و هم شكل با يكديگر، به سبب افتراق قهري و جدائي اضطراري، دلالت دارند بر خداوند جدا سازنده و تفريق دهندة خودشان كه بدون اراده و خواستشان اين افتراق حاصل شد. و آن موجودات دشمن و معاند، به سبب آشنائي و دوستي و الفتشان دلالت دارند بر خداوند تأليف دهنده و بهم رساننده و مهر و وِداد برقرار كننده كه بدون اراده و طلبشان اين نزديكي و الفت پيدا شد. و اين است معناي گفتار خداوند عزّوجلّ: «و از هر چيزي ما جفت آفريديم، به اميد آنكه شما به ذكر خدا متذكّر شويد (و بدانيد كه اين عالم با گستردگي خود كه از نر و ماده و ذكَرَ و اُنثي خلق شده است در تحت عنايت خداوند است).[393]
و پروردگار من به واسطة اين موجوداتِ متباينه و متدانيه و اين ازواج، در ميان آنها كه زودتر آمدند و قبلاً پديدار شدند و ميان آنها كه ديرتر آمدند و بعداً نمودار شدند، جدائي انداخت تا دانسته شود كه خداوند قبلي و بعدي ندارد و موجودي قبل از او نبوده است و أيضاً موجودي بعد از او نخواهد بود. و اين موجودات متعاديه و متألفه كه داراي غرائز و صفات ذاتي هستند، به واسطة همين غرائزي كه در آنها خداوند به وديعت نهاده است، شاهدي راستين و گواهي صادقند بر آنكه خداوندي كه اين غرائز را در آنان ايجاد كرده است، خودش غريزه ندارد (او خالق غريزه است، او غريزه آفرين است). و تمام اين موجودات گسترده، چون همگي در زمان در زمان خاصّي پديد آمده‌اند. اعلام و إخبار مي‌دارند كه زمان آفرين آنها، آن خدائي كه براي هر يك از آنها زمان مشخّصي را معيّن فرموده است، خودش زمان ندارد و زماني نيست.
و پروردگار من بعضي از موجودات را از بعض ديگر محجوب و پنهان داشته است تا دانسته شود كه حجابي و پرده‌اي بين خودش و بين مخلوقاتش وجود ندارد مگر خود مخلوقاتش (نفس مخلوقيّت و إنيّت آنها حجاب است). پروردگار من ربّ و آفريدگار بود در وقتي كه مربوب و آفريده‌اي نبود. و معبود بود زماني كه عابدي نبود، و عالم بود در زماني كه معلومي نبود، و شنوا بود در زماني كه شنيده شده‌اي نبود.
1 ـ «پيوسته و هميشه سرور و سالار من به حمد و ستايش معروف است، و پيوسته و هميشه سرور و سالار من به بخشش وجود موصوف است.
2 ـ و اي پروردگار من، تو بودي در وقتي كه نوري نبود تا از آن بهره گيرند و روشن شوند و در وقتي كه تاريكي نبود كه سراسر آفاق را فرا گرفته باشد.
3 ـ و پروردگار ما به خلاف جميع خلايق است و به خلاف تمام پندارها و خيالاتي كه در اذهان شكل مي‌گيرد و توصيف مي‌شود.
4 ـ و هر كس كه بخواهد از روي تمثيل او را به چيزي تشبيه نمايد، با تنگي بيناي روح و نفس ناطقه را كور مي‌كند.
6ـ بنابراين، تو از كسي كه در دين جدل مي‌كند و تعمّق بي‌رويّه دارد و نفسش با شكّ و ريب آلوده است و رأي و پندار و انديشه‌اش معيوب و تباه و خراب است، دوري گزين.
7 ـ و مصاحب و همنشين شو با كسي كه به او وثوق داري به واسطة محبّت و دوستي‌اي كه با سيّد و سالار و خداي او داري، و آن كس به واسطة كرامات نازله از جانب مولاي خود مخفوف است و اطراف و جوانبش را كرامتهاي خدائي فرا گرفته است و غرق نعمتهاي اوست.
8 ـ اوست آن كسي كه روز را به شب مي‌آورد. در حالي كه در روي زمين منتشر است و دليل هدايت است، و در آسمان به نيكوئي حال و خوبي رفتار و مقام معروف و مشهور است».
ذِعلب چون اين توصيف را از أميرالمؤمنين عليه السّلام شنيد بيهوشانه بر روي زمين افتاد و چون افاقه پيدا كرد گفت: من هيچگاه مانند اين كلام را نشنيده‌ام و من ديگر بر نظير اين جريان عود نمي‌كنم.
در اينجا مرحوم صدوق: أبو جعفر محمّد بن عليّ بن حسين بن بابويه قمي مي‌گويد: مصنّف اين كتاب مي‌گويد: در اين خبر عبارات و الفاظي به كار رفته است كه حضرت امام رضا عليه السّلام در خطبة خود آورده‌اند و اين مطلب گفتار ما را دربارة ائمه عليهم السّلام كه علم هر يك از آنان از پدرش مي‌باشد تا متصل به پيغمبر اكرم شود تصديق مي‌نمايد و صحّه مي‌نهد
خطبه‌هاي توحيدي اميرالمؤمنين عليه السلام
سوّم خطبة اوّل «نهج البلاغه» است:
الحَمدُ للهِ الَّذي لاَ يَبلُغُ مِدْحَتُهُ القَابِلُونَ، وَ لاَ يُحصِي نَعْمَاءَهُ العَادُّونَ، وَ لاَ يُؤدِّي حَقَّهُ المُجْتَهِدُونَ، الَّذِي لاَ يُدْرِكُهُ بُعدُ الهِمَمِ، وَ لاَ يَنَالُهُ غَوصُ الفِطَنِ، الَّذِي لَيْسَ لِصِفَتِهِ حَدُّ مَحْدُودٌ. وَ لاَ نَعتٌ مَوْجُودٌ، وَ لاَ وَقْتٌ مَعدُودٌ، وَ لاَ اَجلٌ مَمْدُودٌ، فَطَرَ الخَلائِقِ بِقُدْرَتِهِ وَ نَشَرَ الرِياحَ بِرَحْمَتِهِ وَ وَتَّدَ بِالصُّخُورِ مَيْدَانِ أرْضِهِ.
أوَّلُ الدِّينِ مَعْرِفَتِهِ وَ كَمَالُ مَعْرِفَتِهِ التَّصديِقُ بِهِ، وَ كَمالُ التَّصْدِيقِ بِهِ تَوْحِيدُهُ وَ كَمَالُ تَوْحِيدُهُ الاءخْلاَصُ لَهُ، وَ كَمَالُ الاءخْلاَصِ لَهُ نَفْيٌ لِشَهَادَةِ كُلِّ صِفَةٍ أنَّهَا غَيْرُ المَوْصُوفِ، وَ شَهَادَةِ كُلِّ مَوْصُوفٍ أنَّهُ غَيْرُ الصِفَةِ.
فَمَن وَصَفَ اللهُ سُبْحَانَهُ فَقَدْ قَرَنَهُ، وَ مَنْ فَقَدْ ثَنَاهُ، وَ مَن ثَنَاهُ فَقَدْ جَزَّاهُ، وَ مَنْ جَزَّاهُ فَقَدْ جَهِلَهُ، وَ مَنْ جَهِلَهُ فَقَد أشَارَ الَيهِ فَقَدْ حَدَّهُ. وَ مَن حَدَّهُ فَفقَدْ عَدَّهُ، وَ مَن قَالَ فِيمَ؟ فَقَدْ ضَمَّنَهُ، وَ مَن قَالَ: عَلامَ؟ فَقَدْ أخْلَي مِنْهُ.
كَاينٌ لاَ عَن حَدَثٍ، مَوجُودٌ لاَ عَن عَدَمٍ، مَعَ كُلِ شَي‌ءٍ لاَ بِمُقارَنَةٍ، وَ غَيْرُ كُلِّ شَي‌ءٍ لاَ بِمُزَابِلَةٍ، فَاعِلٌ لاَ بِمَعْنَي الحَرَكَاتِ وَ الآلَةِ، بَصيرٌ إذ لاَ مَنظُورَ إلَيْه مَن خَلْقِهِ، مَتَوجِّدُ إذ لاَ سَكَنَ يَسْتَأنِسُ بِهِ وَ لاَ يَسْتَوْحِشُ لِفَقْدِهِ ـ تا آخر خطبه.[395]
«تمام مراتب حمد و سپاس و ستايش از آن خداوند است، آن خداوند كه به كيفيّت مدح و ثناي او نمي‌رسند جميع گويندگان و سخن سرايان، و نعمتهاي او را به شمارش در نمي‌آورند عموم حسابگران. و پاس حقّ او را ادا نمي‌نمايند همة كوشش كنندگان. آن خداوند كه همّت‌هاي بلند پرواز با اراده‌هاي تيز و دوربين را توان آن نيست تا او را دريابند. و فهم‌هاي گران و انديشه‌هاي عميق و غوطه‌ور را قدرت آن نه تا خود را به او برسانند و وي را ادراك كنند. آن خداوند كه براي صفات او حدّ و تشخّصي نيست، و نَعتي موجود نمي‌باشد، و وقت و زمان قابل شمارش نيست، و مدّت دراز و طولاني وجود ندارد كه بدان منتهي گردد. با قدرت كاملة خود عالم نيستي را شكافت، و خلايق و موجودات را از آن پديدار كرد و بادهاي زنده كننده و حيات آفرين را به رحمت واسعة خود بپراكند، و با سنگ‌هاي سخت و كوههاي صلب، زمين خود را ميخكوب كرد تا از اضطراب و تكان و لرزش باز ايستد.
اوّل دين معرفت و شناخت اوست. و كمال معرفت او، تصديق به او و گرويدن به اوست. و كمال تصديق به او، يگانه كردن و واحد دانستن اوست. و كمال توحيد و يگانه قرار دادن او، اخلاص براي اوست كه قلباً و ذهناً و عملاً فقط بر او نظر كرد، و براي او عمل نمود و وجود و سرّ را براي او پاكيزه كرد. و كمال اخلاص و آخرين درجه‌اش در آن است كه صفات او را از ذات اقدسش نفي كرد و صفتي غير از ذات و زائد بر ذات براي او قائل نشد، زيرا كه هر صفتي با عنوان و وصف خود شاهدي است گويا بر اينكه غير از موصوف است، و هر موصوفي با عنوان موصوفيّت خود شاهدي است گويا بر اينكه غير از صفت است (و اين غيريّت، موجب تعدّد و تركيب در ذات اقدس او مي‌شود. تعالي الله عن ذلك علوّا كبيراً».
پس كسي كه خداوند سبحانه را توصيف كند و او را به صفتي زائد بر ذات كه لازمه‌اش محدوديّت به حدّ صفتي و مفهومِ مشخّص و محصور آن است بستاند، او را قرين و برابر صفت قرار داده است، و در مقابل صفت نهاده است. و كسي كه او را قرين كند دو تا كرده است. و هر كس او را دو تا بكند او را تجزيه كرده است. و چون لازمة تجزيه، تركيب است او را مركّب دانسته و بر اساس لازمة تركيب كه احتياج به اجزاي خود باشد او را محتاج و فقير شمرده است و بنابراين نسبت به او جاهل شده است و وحدت وجود و وجوب وي را نفهميده است. و كسي كه به وحدت حضرتش جاهل شود به او اشاره كرده است. چون اشاره از لوازم ممكنات است كه نياز به جهت دارد. و هر كه به او اشاره نمايد او را محدود و متمايز كرده و براي وي حدّ و نهايتي قائل شده است. و هر كه براي او حدّي معيّن كند او را به شمار آورده و واحد عددي دانسته است (وَ هُوَ وَاحِدٌ لاَ بِعَدَدٍ زيرا هر واحد عددي محدود و مركّب است و حدّ و تركيب در ذات احديّت مستلزم فقر و احتياج است). و كسي كه بگويد: خدا در كجاست؟ او را در ضمن محلّ و مكاني قرار داده است. و كسي كه بگويد: خدا بر كجاست؟ جائي را و مكاني را از او خالي دانسته است.
خداوند، هستي است نه از روي حدوث و پيدايش و تازه بهم رسيدن، موجود است نه پس از نيستي. او با هر چيزي هست و با وجود و ذات خود با هر موجودي معيّت دارد، ليكن نه به طور مقاومت و پيوستگي و قرين بودن با او به طرز حلول و اتّحاد، بلكه به طور وجود اصيل و واجب استقلالي با وجود تبعي و مجازي و ظلّي. و او غير از هر چيز است و مغاير با هر چيز است نه به جدايي و انفصال. فاعل و انجام دهنده است نه با استلزمام حركت و استخدام آلت (بلكه به نفس اراده و مشيّت قاهره بدون حركت و استعمال آلت، اراده مي‌كند و به مراد خود مي‌رسد). بيناست در وقتي كه از مخلوقاشت موجودي خلق نشده بود و نظر شده‌اي وجود نداشت (يعني بصيرت او با ابصار حسّي نيست تا نياز به منظورٌ اليه حسّي داشته باشد. او بصير است بالذّات نه به آلت بَصَري) متفرّد و يگانه و تنهاست در وقتي كه هيچ موجودي نبود تا با او انس گيرد و آرامش پذيرد و از فقدانش در وحشت افتد و نگران شود» تا آخر خطبه.
چهارم: خطبة شصت و سوّم از «نهج البلاغه» است:
الحمْدُ لِلّهِ الَّذي لَم يَسْبِقُ لَهُ حَالٌ حَالاً، فَيَكُونَ أوَّلاً قَبلَ أن يَكُونَ آخِراً. وَ يَكُونَ ظَاهِراً قَبلَ أن يَكُونَ بَاطِناً. كُلُّ مَسَميًّ بِالوَحدَةِ غَيرُهُ قَلِيلٌ. وَ كُلُّ عَزِيزٍ غَيْرُهُ ذَلِيلٌ. وَ كُلُّ قَوِيٍ غَيْرُهُ ضَعِيفٌ وَ كُلُّ مَالِكٍ غَيْرُهُ مَملُوكُ، وَ كُلُّ عَالِمٍ غَيْرُهُ مُتَعَلِّمُ، وَ كُلُّ قَادِرٌ غَيْرُهُ يَقْدِرُ وَ يَعْجِزُ، وَ كُلُّ سَمِيعٍ غَيْرُهُ يَصَمُّ عَن لَطِيفِ الاصَْاتِ وَ يُصِمُّهُ كَبِيرُهَا وَ يَذْهَبُ عَنهُ مَا بَعْدَ مِنهَا، وَ كُلُّ بَصِيرٍ غَيْرُهُ يَعْمَي عَن خَفِيِّ الالوَانِ وَ لَطِيفِ الاجْسَامِ، وَ كُلُّ ظَاهِرٍ غَيْرُهُ بَاطِنٌ، وَ كُلُّ بَاطِنٍ غَيْرُهُ غَيْرُ ظَاهِرٍ.
لَمْ يَخْلُقْ مَا خَلَقَهُ لِتَشْدِيدِ سُلْطَانٍ، وَ لاَ تَخَوَّفِ مِن عَوَاقِبٍ زَمَانٍ، وَ لاَ استِعَانَةٍ عَلَي يَدٍ مُثَاوِرٍ، وَ لاَ شَرِيكٍ مُكَاثِرٍ وَ لاَت ضِدٍ مُنَافِرٍ، وَ لَكِن خَلاَئِق؛ مَرْبُوبُونَ وَ عِبَادٌ دَاخِرُونَ.
لَمْ يَحْلُلَ فِي الاشَياءِ فَيُقَالَ هُوَ فِيهَا كَائِنٌ، وَ لَمْ يَنَأ عَنْهَا فَيُقَالُ هُوَ مِنْهزا بَايِنٌ، لَم يَؤدُهُ خَلْقُ مَا ابْتَدَأ، وَ لاَ تَدِييرُ مَا ذَرَأ، وَ لاَ وَقَفَ بِهِ عَمَّا خَلَقَ، وَ لاَ وَلَجَتْ عَلَيْهِ شُبهَةٌ فِيمَا قَضَي وَ قَدَّرَ، بَلْ قَضَاءٌ مُتقَنٌ وَ عِلْمٌ مُحْكَمٌ وَ أمرٌ مُبْرَمُ. المَأمُولُ مَعَ النِّقَمِ، وَالمَرْهُوبُ مَعَ النِعَمِ.[396]
«تمام مراتب حمد و ستايش اختصاص به آن كسي دارد كه حالي از حالات او بر حال ديگرش پيشي نگرفته است تا آنكه اوّل بوده باشد پيش از آنكه آخر بوده باشد و ظاهر بوده باشد پيش از آنكه باطن بوده باشد (زيرا تمام اوصاف خداوند، صفات ذات اوست و با وجوب ذات او صفات او هم واجب است. و همانطور كه براي ذات او به علّت وجوب وجود، تغيير و تبديل نيست همين طور براي اوصاف وي هم تغيير و تبديل و زوال و تدريج نيست) هيچ صفتي بر صفت دگرش تقدّم ندارد و از آن نيز تأخّر ندارد (او اوّل است در عين آخر، و آخر است در عين اوّل. اوّليّت و آخريّت و ازليّت و ابديّت او يكي است. و ظهور و بطون او يكي است). هر موجودي كه واحد ناميده شود غير از او قليل است (خداوند با وجود وحدتش كثير است، زيرا هر موجودي غير از خدا كه واحد باشد تنها و بدون معين و شريك و يار است. و طبعاً به جهت ضعفش حقير است، و به واسطة نداشتن معاضد و معاون از اعتبار ساقط است. امّا وحدت در جانب خداوند، عُلُوّ ذاتِ اقدس اوست از تركيب، و معنايش بساطت و اطلاق و گستردگي وجود او و تفرّد او در عظمت و قدرت و حيات است و فناي همة موجودات و اندكاك جميع كائنات در ذات اقدس اوست. و عليهذا وحدت در غير خدا وحدت عددي است و مستلزم تقليل و كم مايگي است، و كمال آن به تكثير و اعتبار زياد است. و در خداوند وحدت، موجب سعة وجود و عموميّت و تكثير و پرمايگي است. و بر همين قياس بقية اوصاف او).
و هر عزيزي غير از او ذليل است. و هر قوّيي غير از او ضعيف است. و هر مالكي غير از او مملوك است، و هر عاليم غير از او متعلّم است كه ياد گرفته و علم را آموخته است. و هر قادري غير از او گاهي از اوقات قدرت مي‌يابد و گاهي عاجز مي‌شود. و هر شنوايي غير از او صداهاي لطيف و آهسته را نمي‌شنود و صداهاي خشن و بلند او را كر مي‌كند و صدهاي نزديك را در مي‌يابد و صداهاي دور از دست او مي‌روند. و هر بينائي غير از او از ديدن رنگهاي خفي و پنهان نابيناست و از رؤيت اجسام لطيف و ريز كور است و قدرت بر رؤيت آنها را ندارد (و خداوند است كه در نزد وي تمام اصوات: قوي و ضعيف، و كبير و صغير يكسان است و تمام الوان و اجسام از پنهان و آشكار و خفي و جلي، و لطيف و غليظ يكسان است)
و هر ظاهري غير از خدا باطن است، و هر باطني غير از خدا غير ظاهر است (زيرا هر وجودي وجودش به عنايت و بخشش خداوند است. پس در ذات و ماهيّت خودش مخفي است و باطن است. امّا وجود حق تعالي در عين ظهورش كه همة عوالم را گرفته، پنهان است و در عين بطون و پنهانيش ظاهر و آشكار است: يَا بَاطِنَاً فِي ظُهوِرِهِ وَ يَا ظَاهِرًا فِي بُطُونِهِ).
آنچه را كه خداوند از مخلوقات خود آفريده است، به جهت تقويت قدرت و سلطنت خويش نبوده است. و نه از جهت ترس از عواقب زمان و دگرگوني دوران، و نه براي كمك جوئي و ياري خواهي براي غلبه و سيطرة بر نظير و مثل خودش كه در صدد محاربه بر آمده و براي منازعه تاخته است، و نه به جهت غلبه بر شريكي كه مفاخرت جويد، و نه به جهت غلبه بر ضدّي كه با او به حسب و رفعت و بلندي مرتبه و مقام معارضه نمايد. وليكن اين مخلوقات و آفريده شدگانش همه خلائقي هستند در تحت اراده و ادارة تربيت و مملوكيّت او، و بندگاني مي‌باشند ذليل و حقير كه همگي تكويناً سر بر سجدة تذلّل نهاده و در برابر عظمت و جلال او كرنش دارند.
در اشيا داخل نشده و حلول نكرده است تا گفته شود او در اشيا است. و از اشياء دور و جدا نشده است تا گفته شود از آنها منفصل است. خلقت و آفرينشي را كه ابتدا فرموده است او را خسته ننموده و به تعب نيفكنده است. و تدبير امور آفريدگان او را سنگين نكرده و از پاي در نياورده است. و عجز و ناتواني از ادارة امور خلايق در آستانة او فرود نيامده و در خانة او ننشته است. و در آنچه به قضاء و حكم كلّي خود حكم فرموده و به مقدّرات اندازه زده، شبهه و شكّي بر او داخل نشده است. بلكه قضاء مُتقَن وع لم محكم و امر مبرم اوست كه ساري و جاري است. آن خداوند با وجود نقمت‌ها و عذاب‌هاي وارده در اثر پاداش، باز هم مورد اميد و رجاي رحمت است. و با وجود نعمت‌ها و گسترش موائد كرم و عطا و امتنان، باز هم مورد خشيت و رهبت است».
پنجم: خطبة صد و پنجاهم از «نهج البلاغه»:
الحَمدُ لِلَّه الدَّالِ عَلَي وُجُودِهِ بِخَلْقِهِ، وَ بِمُحْدَثِ خَلْقِهِ عَلَي أزَلِيَّتِهِ، وَ بِأشتباهِهِم عَلَي أنْ لاَ شِبهَ لَهُ. لاَ تَسْتَلِمُهُ المَشَاعِرُ وَ لاَ تَحْجُبُهُ السَّوابِرُ، لافتِراقِ الصَّانِعِ وَالمَصْنُوعِ، وَالحَادِ وَالمَحْدُودِ، وَالرَّبِ وَالمَرْبُوبِ.
الاحدِ لا بِتأوِيلِ عَدَدٍ، وِالخَالِقِ لا بِمَعْنَي حَرَكَةٍ وَ نَصَبٍ وَالسَّمِيعِ لاَ بِأدَاةٍ، وَالبَصِيرِ لاَ بِتَفْرِيقِ آلَةٍ، وَالشَّاهِدِ لاَ بِمُمَاسَةٍ، وَالبَائِنِ لاَ بِتَراخِيِ مَسَافَةٍ، وَالظَّاهِرِ لاَ بِرُؤيَةِ، وَالبَاطِنِ لاَ بِلِطَافَةٍ بَانَ مِنَ الاشَياَءِ بِالقَهْرِ لَهَا وَالقُدرَةِ عَلَيْهَا. وَ بَانَتِ الاشْيَاءِ مِنْهُ بِالخُضُوعِ لَهُ وَالرُّجُوعِ إلَيْهِ.
مَن وَصَفَهُ فَقَدْ حَدَّهُ، وَ مَنْ حَدَّهُ فَقَدْ عَدَّهُ، وَ مَن عَدَّهُ فَقَدْ أبْطَلَ أزَلَهُ، وَ مَن قَالَ: كَيْفَ؟ فَقَدِ اسْتَوْصَفَهُ، وَ مَن قَالَ: أيْنَ؟ فَقَدْ حَيَّزَهُ، عَالِمٌ إذْ لاَ مَعْلُومٌ، وَ رَبُّ إذ لاَ مَرْبُوبٌ، وَ قَادِرٌ إذ لاَ مَقْدُورٌ.[397]
«تمام مراتب حمد و سپاس مختص خداوند است كه به واسطة آفرينش مخلوقات خود، بر وجود خودش رهنمون گرديد. و به حادث بودن آنها بر ازلّيت و سرمديّت خود دلالت نمود (چون حوادث حتماً بايد به واجب منتهي شودند، و الاّ مستلزم دور و تسلسل مي‌شود. و وجوب وجود دليل بر ازليّت و سرمديّت است. و بنابراين پيدايش حادثات، دليل بر ازليّت اوست) و به شبيه و همانند بودن آنها با همديگر، بر آنكه خودش شبيه و مثلي ندارد، دلالت فرمود.
مشاعر و حواس او را در نمي‌يابند، و به او نمي‌رسند (زيرا لازمة محسوس بودن، در جهت و طرف واقع شدن است و خدا در جهت نيست و محيط بر همه جاست) بنابراين، پرده‌ها و حجاب هاي انيّات موجودات، از عالم ملك و ملكوت نميتوانند ساتر وي گردند. و تمام اين مسائل به جهت آن است كه صانع و علّت با مصنوع و معلول فرق دارد، و تحديد كننده با تحديد شده متفاوت است، و پرورنده با پرورده شده اختلاف دارد.
و نيز حمد و سپاي خداوند را سزاست كه داراي صفت وحدت است آنهم وحدتي كه عددي نيست (يعني در مقابل آن نه تنها در وجود و تحقّق، بلكه در فرض و تصوّر هم عدد دو محال است. و اين وحدت، وحدت بالصّرافه است كه هر چه غير از او فرض شود، به واسطة عموم و شمول او به او برمي‌گردد). و نيز داراي صفت خالقيّت است ولي نه با حركت و سختي و تعبي كاري را انجام دهد. و نيز داراي صفت شنوائي است نه با آلت شنيدن. و داراي صفت بينائي است نه با پخش نمودن و جدا كردن آلت بينائي كه عبارت از پخش نور و پراكندن امواج بصري از ديدگان باشد. و داراي صفت حضور و شهود است ليكن بي‌واسطة تماس و مجاورت و لصوق. و داراي صفت جدائي و بينونت است ليكن نه بواسطة بُعد مسافت و دوري راه. و داراي صفت ظهور و آشكاري است نه با ديدن چشمان ما. و داراي صفت خفاء و پنهاني است نه به واسطة ريزي و لطافت. از اشياء جدائي و دوري گزيده است به جهت غلبه و سيطره و قدرت و توانائي بر آنها. و اشياء از او دوري گزيده‌اند و جدا شده‌اند به واسطة خضوع و فروتني كه بر ساحت او دارند و به واسطة بازگشتشان به او در آخر كار.
كسي كه او را به صفتي توصيف كند تحقيقاً براي او حدّي و اندازه‌اي را مقدّر كرده است. و كسي كه براي او حدّي معيّن كند تحقيقاً او را به شمارش در آورده است. و كسي كه او را به شمارش در آورد ازليّت او را ابطال نموده است (زيرا معدودات را حتماً بايد در محدودات جست، و چون وجودِ حدّ با وجوب وجود و ازليّت آن تناقض دارد، لهذا آنكه قائل به معدود بودن حضرتش گردد وجوب وجود او را و به دنبال آن ازليّت و سرمديّت او را ابطال نموده است). و كسي كه بگويد: خدا چگونه است و به چه طور و كيفيّت است؟ براي او صفتي را قائل شده است. و كسي كه بگويد: او در كجاست؟ براي او مكان و محلّي را مقرر كرده است.
خداوند عالم و دانا بود وقتي كه هيچ معلوم و دانسته شده‌اي نبود. و ربّ و پرورنده بود وقتي كه هيچ مربوب و پروريده‌اي نبود. و قادر و توانا بود وقتي كه هيچ مقدور و در تحت توانائي قرار گرفته‌اي نبود. (صفات ذاتي او از علم و قدرت و ربوبيّت، جزء ذات اوست. و بنابراين، اين حقايق در ناحية ذات به حقايقها موجودند، گر چه در مراتب نازله، متعلّق آنها از معلوميّت و مقدوريّت و مربوبيّت موجودات ملاحظه شود).
ششم: خطبة صد و شصت و يكم از «نهج البلاغه»
الحَمدُ لِلَّهِ خَالِقِ العِبَادِ، وَ سَاطِعِ المِهَادِ، وَ مُسِيلِ الوِهَادِ، وَ مُخصِبٍ النِجَادِ، لَيْسَ لاوَّلِيتِهِ ابْتِداءٌ، وَ لا لازلِيَّتِه انقضَاءُ، هُوَ الاوَّلُ لَمْ يَزَل، و البَاقِي بِلاَ أجَلٍ، خَرَّت لَهُ الجِبَاهُ، وَ وَحَّدَتهُ الشِفَاهُ، حَدَّ الاشيَاءَ عِندَ خَلْقِهِ لَهَا إبَانَةً لَهُ مِن شَبَهِهَا، لاَ تُقَدِّرُهُ الاوْهَامُ بِالْحُدُودِ وَالحَرَكَاتِ، وَ لاَ بِالجَوَارِحِ وَ الادَواتِ.
لاَ يُقَالُ لَهُ مَتَي؟ وَ لاَ يُضْرَبُ لَهُ اَمَدُ بِحَتَّي الظَّاهِرُ لاَ يُقَالُ: مِمَّا؟ وَالبَاطِنُ لاَ يُقُالُ: فِيمَا؟ لاَ شَبَحُ فَتَقَضَّي، وَ لاَ مَحْجوبُ فَيُحوَي. لَمْ يُقَرَبُ مِنَ الاشيَاءِ بِالتِصَاقٍ، وَ لَمْ يَبْعُدْ عَنْهَا بِافْتِرَاقِ لاَ يَخْفَي عَلَيْهِ مِن عِبَادِه شُخُوصُ لَحْظَةٍ، وَ لاَ كُرُورُ لَفْظَةٍ، وَ لاَ ازدِلاَفُ رَبوَْةٍ، وَ لاَ انبِساطُ خُطْوَةٍ فِي لَيْلٍ دَاجٍ، وَ لاَ غَسَقٍ سَاجٍ، يَتَفَيَّا عَلَيْهِ القَمَرُ المُنِيرُ، وَ تَعْقُبُهُ الشَّمْسُ ذَاتُ النُّورِ فِي الاقولِ وَالْكُرُورُ، وَ تَقَلُّبِ الازْمَنَةِ وَالدُّهُورِ مِن إقْبَالِ لَيْلٍ مُقْبِلٍ، وَ ادْبَارٍ نَهَارٍ مُدْبرٍ.
قَبْلَ كُلِّ غَايَةٍ وَ مُدَّةٍ وَ كُلِّ إحْصَاءِ وَ عِدَّةِ تَعَالَي عَمَّا يَنْحَلُهُ المُحَدِدُّونَ مِن صِفَاتِ الاقذَارِ وَ نَهَايَاتِ الاقْطَارِ، وَ تَأثُّلِ المَسَاكِنِ، وَ تَمَكُنِّ الامَاكِن، فَالحَدُّ لِخَلوقِهِ مَضْرُوبُ، وَ إِلَي غَيْرِهِ مَنْسُوبٌ.
لَمْ يَخْلُقُ الاشيَاءَ مِن اُصُولٍ أزَلِيَّةٍ، وَ لاَ أوَائِلَ أبَدِيَّةٍ. بَلْ خَلَقَ مَا خَلَقَ فَأقَامَ حَدَّهُ، وَ صَوَّرَ مَا صَوَّرَ فَأحْسَنَ صُورَتَهُ. لَيْسَ لِشَي‌ءٍ مِنْهُ امتِنَاعُ، وَ لاَ لَهُ بِطَاعَةِ شَي‌ءٍ انتِفَاعٌ. عِلْمُهُ بِالامْوَاتِ المَاضِينَ كَعِلْمِه بِالاءحيَاءِ البَاقِينَ. وَ عِلْمُهُ بِمَا فِي السَّمَواتِ العُلَي كَعِلْمِهِ بِمَا فِي الارَضِينَ السُّفْلَي.[398]
«حمد و سپاس مر خداوند را سزاست كه آفرينندة بندگان است، و پهن كنند و گسترانندة زمين، و روان كننده و جاري سازنده نقاط پست و مواضع نشيب به آب باران، و فراخيِ نعمت و فراوانيِ بركت دهندة زمين‌هاي بلند و مرتفع به روئيدن گياهان.
براي اوّليت و تقدّم او ابتدائي نيست، و براي ازليّت و تأخّر او انتهايي نيست. اوست اوّل و ثابت و پيوسته و بدون ابتداء، و پاينده و جاودان بدون سرآمد مدّت و نهايت (زيرا او قديم است به قدمت ذاتي و دهري و زماني). پيشانيهاي مكلّفان در برابر عظمت و ابهّت وي بر روي خاكا فتاده، و لبهاي موحّدان به ذكر توحيد او گويا آمده است. چون اشياء را آفريد آنها را به حدودي محدود و به قيودي مقيّد فرمود تا آنها را از مشابهت با خود (كه بدون حدّ و قيد است) جدا سازد و متميّز گرداند. آراء وانديشه‌ها او را به حدود و نهايت‌ها و جنبش‌ها و حركت‌ها اندازه نمي‌زنند و با جوارح و اعضاء و ادوات و آلات محصور نمي‌نمايند.
به او گفته نميشود: كِي بوده است؟ (زيرا در زمان نيست، بلكه زمان بتمام معني الكلمه مخلوق او و مُحاط اوست). و براي او زده نميشود نهايتي به كلمة حتّي كهتا كِي خواهد بود؟ (زيرا اين كلمه براي تعيين نهايت و غايت است و او غايتي ندارد و محيط بر غايتها و زمانهاست). او ظاهر است و آشكارا نمي‌تواند گفت: از چه چيز ظهور پيدا كرده است؟ (زيرا ممكن الوجودنيست و داراي مادّه و مدّت نيست) و باطن است و پنهان. نمي‌توان گفت: در چه چيز مختفي و پنهان است؟ (زيرا مادّه و محلّ و مكان ندارد). نه جثّه و هيكلي است تا از نظرها دور شود، و نه مستور و محجوب است تا چيزي بر او احاطه كند واو را فرا گيرد.
نه با اشياء به واسطة چسبيدن و متصل شدن به آنها نزديك است، و نه از آنها به واسطة جدا شدن و مفارقت كردن دور است. پنهان نميشود از او يك چشم دوختنِ بندگانش، و نه بازگرداند لفظي و كلمه‌اي، و نه نزديك شدن بر فرازي و محلّ مرتفعي، و نه گستردن گامي و پيش نهادن قدمي در شب تاري و نه در ظلمت ساكن و آرامي كه بر آن ظلمتِ گسترده و جهان را فراگرفته ماه تابان سايه افكنده، نور خود را در بسيط آن بگستراند و در پي آن ماه، خورشيد درخشان بيايد و پيوسته طلوع و غروب نمايد و در گردش زمانها و روزگاران دراز از شبهاي روي آورنده و روزهاي پشت كننده، كه در دنبال يكديگر پيوسته بيايند (در تمام اين شبهاي تاريك تا أبد الدَّهر بدين طريق آمد و شد كنند و روند و آيند داشته باشند، حتّي در يك لحظه از خداوند چيز مختصري كه به قدر يك نظر دوختن و يك گام نهادن باشد، پنهان نيست ).
اوست موجودي پيش از هر سلسلة تدريج و نهايتي و هر زماني و مدّتي، و قبل از هر شمردني و به حساب درآوردني. (اوست أزل الازال و اوست أبَدَ الاباد و است سَرْمَد علي الاطلاق). بزرگي گرفته و بر رفرف مجد و تعالي رفته و بر اوج مقام علاء و بلندي تنزيه و پاكيزگي قرار گرفته است از آنچه حدّ زنندگان و محدود كنندگان بدو بسته‌اند و نسبت ناروا داده‌اند از صفت اندازه‌ها و ميزان‌ها و از تناهي قطرها و جانب‌ها و از قرار گرفتن و بار و سرمايه افكندن در مسكن‌ها و متمكن گرديدن در محلها و مكانها، زيرا اين حدود براي مخلوقاتش زده شده و به سوي غير او نسبت داده شده است.
ايجاد نكرده است اشياء را از اصولي كه آنها ازلي و هميشگي باشند و نه از اوائلي كه ابدي و پايدار باشند (بلكه موجودات را از نيستي محض و كَتم عدم به وجود آورد). و آفريد آنچه را كه آفريد و حدّ و نهايت و خصوصيّتش را بر پاداشت. و شكل و صورتش را مشخّص نمود و به بهترين صورتي تصوير كرد (بدون هيچ مادّه و اصلي كه قبلاً بوده باشد). هيچ چيز را قدرت آن نبود كه از فرمان ايجاد و آفرينش و تدبير او سر بپيچد و امتناع كند، و به خدا نيز از اطاعت و فرمانبرداري هر چيزي از آنها منفعتي عائد نميشود. احاطة علمي او به مردگان پيشين عيناً مانند علم به زندگان موجود و پسين است. و احاطة علمي او به آنچه در آسمانهي بلند و بالاست، عيناً مانند علم او به طبقات زيرين زمين است».
هفتم: خطبة صد و هشتاد و چهارم از «نهج البلاغه» است:
مَا وَحَّدَهُ مَن كَيْفَهُ، وَ لاَ حَقِيقَتَهُ أصَابَ مَن مَثَّلَهُ ، وَ لاَت إيَّاهُ عَنَي مَن شَبَهَهُ، وَ لاَ صَمَدَهُ مَن اَشَارَ اِلَيْهِ وَ تَوَهَّمَهُ كُلُّ مَعْرُوفٍ بِنَفْسِهِ مَصْنُوعٍ، وَ كُلُّ قَائِمٍ فِي سِواهُ مَعْلُولُ. فَاعِلٌ لاَ بِاضْطرَابِ آلَةٍ، مُقَدِّرٌ لا بِحَوْلِ فِكْرَةٍ، غَنِيٌ لاَ بِاستِفَادةٍ، لاَ تَصْحَبُهُ الاوْقَات، وَ لاَ تَرْفِدَهُ الادَوَاتُ، سَبَقَ الاوْقَاتَ كَوْنُهُ، وَالعَدَمَ وُجُودُهُ، وَالاءبْتِدَاءِ أزَلَهُ.
بِتَشْعِيرِهِ الْمَشَاعِرَ عُرِفَ أنْ لاَ مَشْعَرَ لَهُ، وَ بِمُضَادَّتِهِ بَيْنَ الاُمورِ عُرِفَ أن لاَ ضِدَّ لَهُ، وَ بِمُقَارِنَتِهِ بَيْنَ الاشْيَاءِ عُرِفَ أن لاَ قَرِينَ لَهُ، ضَادَّ النُّورَ بِالظُّلمَةِ، وَالوُضُوحَ بِالبُهْمَةِ، وَالجُمُودَ بِالبَلَلَ. وَالحَرُورَ بِالصَّرَد. مُوَلِّفٌ بَيْنَ مُتَعَادِيَاتِهَا، مُقَارِنُ بَيْنَ مُتَبَائِنَاتِهَا، مُقَرِّبُ بَيْنَ مُتَبَاعِدَاتِهَا. مُفَرِّقُ بَيْنَ مُنَدَانِيَاتِهَا.
لاَ يُشْمَلُ بِحَدٍ، وَ لاَ يُحْسَبُ بِعَدٍ، وَ إنَّمَا تَحُدُّ الادَوَاتُ أنْفُسَهَا، وَ تُشِيرُ الآلَةُ إلَي نَظَائِرِهَا مَنَعَتْهَا، «مُنذُ» القِدَمِيَة، وَ حَمَتْهَا «قَد» الازَلِيَّةَ وَ جَنَّبَتْهَا «لَو لاَ» التَكْمِلَةَ. بِهَا تَجَلَّي صَانِعُهَا لِلْعُقُولِ، وَ بِهَا امْتَنَعَ عَن نَظَرِ العُيُونِ. لاَ يَجْرِي عَلَيْهِ السُّكُونُ وَالحَرْكَةُ، وَ كَيْفَ يَجْرِي عَلَيْهِ مَا هُوَ أجْرَاهُ، وَ يَعُودُ فِيهِ مَا هُوَ أَبْدَاهُ، وَ يَحْدُثُ فِيهِ مَا هوَ أحَدَثَهُ؟ إذَا لَتَفَاوَتَتْ ذَاتُهُ، وَ لَتَجَزَّأ كُنْهُهُ، وَ لاَ مَتَنَعَ مِنَ الازَلِ مَعْنَاهُ، وَ لَكَانَ لَهُ وَرَاءُ إذْ وُجِدَ لَهُ أمَامٌ، وَ لاَلْتَمَسَ التَّمَامَ إذْ لَزِمَهُ النُّقْصَانُ، وَ إذْا لَقَامَتْ آيَةٌ المَصْنُوعِ فِيهِ، وَ لَتَحَوَّلَ دَلِيلاً بَعْدَ أنْ كَانَ مَدْلُولا عَلَيْهِ، وَ خَرَجَ بِسُلْطَانِ الامْتِنَاعِ مِن أَن يُؤَثِّرَ فِيهِ مَا يُؤثِّرُ فِي غَيْرِهِ.
الَّذِي لاَ حزوْلَ، وَ لاَ يَزُولُ، وَ لاَت يَجُوزُ عَلَيْهِ الاقُولُ، وَ لَمْ يَلِدْ فَيَكُونَ مَوْلوداً، وَ لَم يُولَد فَيَصيرَ مَحْدُوداً، جَلَّ عَنِ اتِّخَاذِ الابْنَاء، وَ طَهُرَ عَن مُلاَمَسَةِ النِسَاءِ. لاَ تَنَالُهُ الاوْهَامُ فَتُقَدِّرَهُ، وَ لاَ تَتَوهَّمُهُ الفِطَنِ فَتُصَوِرَهُ، وَ لاَ تُدرِكُهُ الحَوَاسُّ فَتَحُسَّهُ، وَلاَ تَلْبِسُهُ الايْدِي فَتَمَسَّهُ. لاَ يَتَغَيَّرُ بِحَالٍ، وَ لاَ يَتَبَدَّلْ بِالاحْوَالِ، وَ لاَ تُبلِيهِ الليَّالِي وَ الايَّامُ، وَ لاَ يُغَيرُهُ الضِيَاءُ وَالظَّلاَمُ، وَ لاَ يُوصَفُ بِشَي‌ءٍ مِنَ الاجْزَاءِ، وَ لاَ بِالجَوَارِحِ وَالاعضَاءٍ، وَ لاَ بِعَرِضٍ مِنَ الاعرَاضِ، وَ لاَت بِالغَيْريَّةِ وَ الابْعَاضِ، وَ لاَ يقُالُ لَهُ حَدٌ وَ لاَ نِهَايَةٌ، وَ لاَ انقطاعُ وَ لاَ غَايَةٌ، وَ لاَ أنَّ الاشيَاءِ تَحوِيهٍ فَتُقلَّهُ أوْ تُهْوِيَهُ، أَوْ أَنَّ شَيتاً يَحْمِلُهُ فَيُمِيلَهُ أوْ يُعَدِلَهُ.
لَيْسَ فِي الاشَياءِ بَوالِجٍ، وَ لاَ عَنهَا بِخَارجٍ، يُخبِرُ لاَ بِلِسَانٍ وَ لَهَواتٍ، وَ يَسْمَعُ لاَ بِخُروقٍ وَ أدَوَاتٍ، يَقُولُ وَ لاَ يَلْفِظُ، وَ يَحْفِظُ، وَ لاَ يَتَحَفَّظُ، وَ يُريدُ وَ لاَ يُضْمِرُ، يُحِبُّ وَ يَرْضَي مِن غَيْرِ رِقَّةٍ، وَ يُبّغِضُ وَ يَغْضَبُ مِن غَيْرِ مَشَقَّةٍ. يَقُولُ لِمَن أَرَادَ كَوْنَهُ: «كُن» فَيَكُونُ، لاَ بِصَوْتٍ يَقْرَعُ، وَ لا بِنِداٍ يُسْمَعُ؛ وَ إنَّمَا كَلاَمُهُ سُبْحَانَهُ فِعْلٌ مِنْهُ أنشَأهُ. وَ مِثْلُهُ لَمْ يَكُنْ مِن قَبْلِ ذَلِكَ كَائِناً، وَ لَوْ كَانَ قِدِيماً لَكَانَ إلهاً ثَانياً.
لاَ يُقَالُ: كَانَ بَعْدَ أن لَم يَكُن فَتَجْرِيَ عَلَيْهِ الصِّفَاتُ المُحَدَثَاتُ؛ لاَ يَكُونُ بَيْنَهَا وَ بَيْنَهُ فَصْلٌ، وَلاَ لَهُ عَلَيْهَا فَضْلٌ فَيَسْتَوِيَ الصَّانِعُ وَالمَصْنُوعٌ، وَ يَتَكافَأ المُبْتَدِيٌ (المبْتَدِع)وَالبَدِيعُ.
خَلَقَ الخَلاَئِقَ عَلَي غَيْرِ مِثَالٍ خَلاَ مِن غَيْرِهِ، وَ لَمْ يَسْتَعِنْ عَلَي خَلوقِهَا بِأحَدٍ مِن خَلْقِهِ، وَ أَنْشَأ الارْضَ فَأمْسَكَها مِن غَيْرِ اشتِغَالٍ، وَ أرسَاهَا عَلَ غَيْر قَرَارٍ، وَ أَقَامَهَا بِغيرِ قَوَائِمَ، وَ رَفَعَهَا بِغَيْرِ دَعَائِمٍ، وَ حَصَّنَهَا مِنَ الاوَدِ وَ الاعوِجَاجِ، وَ مَنَعَهَا مِنَ التَّهَافُتِ وَالانفِرَاجِ، أرسَي أوتَادَهَا، وَ ضَرَبِ أسْدَادَهَا، وَاسْتَقَاضَ عُيُونَهَا، وَخَدَّ أودِيَتَها، فَلَمْ يَهِنْ مَا بِنَاهُ، وَ لاَ ضَعُفَ مَا قَوَّاهُ، هُوَالظَّاهِرُ عَلَيْهَا بِسُلْطَانِهِ وَ عَظَمَتِهِ، وَ هُوَ البَاطِنُ لَهَا بِعِلْمِهِ وَ مَعْرِفَتَهِ، وَالعَالِيَ عَلَي كُلِّ شَي‌ءٍ مِنْهَا بِجَلاَلِهِ وَ عِزَتِهِ، لاَ يُعْجِزُهُ شَي‌ءٌ مِنهَا طَلَبَهُ، وَ لاَ يَمتَنِعُ عَلَيْهِ فَيَغْلِبَهُ، وَ لاَ يَقُوتُهُ السَّرِيعُ مِنْهَا فَيَسْبِقَهُ، وَلاَ يَحْتَاجُ إلَي ذِي مَالٍ فَيَرْزُقُهُ.
خَضَعَتِ الاشْيَاءُ لَهُ وَ ذَلَّتْ مُسْتَكِينَةً لِعَظِمَتِهِ، لاَ تَسْتَطِيعُ الهَرَبَ مِن سُلْطَانِهِ إلَي غَيْرِهِ فَتَمتَنِعَ مِن نَفْعِهِ وَ ضَرِهِ، وَ لاَ كُفْوَ لَهُ فَيُكافِئهُ، وَ لاَ نَظِيرَ لَهُ فَيُساويَهُ. هُوَ المُفنِي لَهَا بَعْدَ وُجُودِهَا حَتَّي يَصِيرَ مَوْجُودُهَا كَمَفقُودِهَا. وَ لَيْسَ فَنَاءُ الدُّنيَا بَعْدَ ابْتِدَاعِهَا بِأعْجَبَ مِن إنشَائِهَا وَاخْتِراعِهَا، وَ كَيْفَ لَوِ اجْتَمَعَ جَمِعُ حَيَوَانِهَا مِن طَيْرِهَا وَ بَهَائِمِهَا، وَ مَا كَانَ مِن مُزَاجِهَا وَ سَائِمِهَا، وَ أصْنَافِ أسنَاخِها وَ أجْنَاسِهَا، وَ مُتَبَلِّدَةِ أممِهَا وَ أكْيَاسِهَا عَلَي إحْدَاثِ بَعُوضَةٍ مَا قَدَرَتُ عَلَي إحْدَاثِهَا، وَ مَ عَرَفَتْ كَيْفَ السَّبِيلُ إلي إيجَادِهَا، وَ لَتَحَيَّزَتْ عُقُولُهَا فِي عِلْمِ ذَلِكَ وَ تَاهَتْ، وَ عَجَزَتْ قُوزاهَا وَ تَنَاهَتْ، وَ رَجَعَتْ خَاسِئَةً حَسِيرَةً عَارِفَةً بِأنَّهَا مَقْهُورَةٌ، مُقِرَةً بِالعَجْزِ عَن إنشَائِهَا، مُذْعِنَةً بِالضَّعفِ عَن إفنَائِهَا.
وَ إنَّ اللهَ سُبْحَانَهُ يَعُودُ بَعْدَ فَنَاء الدُّنيَا وَحْدَهُ لاَ شَي‌ءَ مَعَهُ، كَمَا كَانَ قَبْلَ ابْتِدَائِهَا كَذَلِكز يَكُونُ بَعدَ فَنِائِهَا، بِلاَ وَقْتٍ وَ لاَ مَكَانٍ، وَ لاَ حِينٍ، وَ لاَ زَمَانٍ، عُدِمَتْ عِندَ ذَلِكَ الاجَالُ وَ الاوْقَاتُ، وَ زَالَتِ السِنُونَ وَالسَّاعاتُ. فَلاَ شَي‌ءَ إلاَّ اللهُ الوَاحِدذ القَهَّارُ الُّذي الَيْهِ مَصِيرُ جَمِيعِ الامُورِ، بِلا قُدْرَةٍ مِنْهَا كَانَ ابْتِداءً خَلْقِهَا، وَ بِغَيْرِ امتِنَاعٍ مِنْهَا كَانَ فَنَاؤهزا، وَ لَوْ قَدَرَتْ عَلَي الامتِنَاعِ دَامَ بَقَاؤهَا. لَم يَتَكَاءدْهُ صُنعُ شَي‌ءٍ مِنهَا إذ صَنَعَهُ، وَل َمْ يَؤدُهُ مِنْهَا خَلوقُ مَا خَلَقَهُ وَ بَرَاهُ، وَ لَمْ يُكَوِّنُهَا لِتَشْدِيدِ سُلْطَانٍ، وَ لاَ خَوفٍ مِن زَوَالٍ وَ نُقصَانٍ، وَ لاَ لِلاسْتِعَانَةِ بِهَا عَلَي يَدٍ مُكَاثِرٍ، وَ لاَ لِلاحتِرَازِ بِهَا مِن ضِدٍ مُثَاوِرٍ، وَ لاَ لِلازدِيَادِ بِهَا فِي مُلْكِهِ، وَ لاَ لِمُكَاثَرَةِ شِرِيكِ فِي شِرْكِهِ، وَ لاَ لِوحْشةٍ كَانَت مِنهُ فَأرَادَ أن يَسْتَأنِسَ إلَيْهَا.
ثُمَّ هُوَ يُفنِيهَا بَعْدَ تَكْوِينِهَا، لاَ لِسَامِ دَخَلَ عَلَيْهِ فِي تَصْرِيفِهَا وَ تَدْبِيرِهَا، وَ لاَ لِرَاحَةٍ وَاصِلَةٍ الَيْهِ. وَ لاَ لِثِقَلِ شَي‌ء مِنْهَا عَلَيْهِ. لَم يُمِلَّهُ طُولُ بَقَائِهَا فَيَدْعُوَهُ إلَي سُرْعَةِ إفْتَائِهَا، لَكِنَّهُ سُبْحَانَهُ دَبَّرَهَا بِلُطْفِهِ، وَ أمْسَكَهَا بِأمْرِهِ، وَأتْقَنَهَا بِقُدْرَتِهِ، ثُمَّ يُعِديُهَا بَعْدَ الفَنَاءِ مِن غَيْرِ حَاجَةٍ مِنهُ إلَيْهَا، وَ لاَ اسْتِعَانَةٍ بِشَي‌ءٍ مِنهَا عَلَيْهَا، وَ لاَ لانصِرَافٍ مِن حَالِ وَحْشَةٍ الَي حالِ اسْتِنَاسٍ، وَ لاَ مِن حالِ جَهلِ وَ عَميِّ إلَي حالِ عِلْمٍ وَالتِمَاسٍ، وَ لاَ مِن فَقْرٍ وَ حَاجَةِ الَي غِنيٍ وَ كَثْرَةٍ، وَ لاَ مِن ذُلِّ وَ ضَعَةٍ إلَي عِزٍّ وَ قُدْرَةٍ.[399]
«او را به يگانگي و وحدت نشناخت آن كس كه براي او اثبات كيفيّت و صفت نمود. و به حقيقت او نرسيد كسي كه براي او مثل و مانندي قرار داد و به چيزي تمثيل و تنظير كرد (زيرا مثل هر چيزي يا در ذاتش مثل اوست و يا در بعضي از اجزاء و يا صفاتش. و خداوند در ذات خود مثل و شريك ندارد و گرنه نيازمند بود به تميز دهنده‌اي از خارج ذات كه وي را از شريك جدا كند. و در اجزاء مثل ندارد، زيرا اصلاً جزء ندارد و گرنه مركّب بود و تركيب از صفات امكان است و او واجب است. و در صفات مثل ندارد، زيرا صفات زائد بر ذات ندارد). و او را نخواست كسي كه او را به چيزي تشبيه كرد. و او را قصد نكر كسي كه به سوي او اشاره نموده و او را در قوّة خيال و واهمة خود تصور كرد (چون او جهت ندارد و منزّه است از هر اشاره‌اي چه حسّيّه و چه وهميّه و چه عقليّه، به علّت عدم احاطة حسّ وَهْم و عقل به كنه ذات اقدسش از هر حيثيّتي).
هرچيزي كه به كُنه و ذاتش شناخته شده است مصنوع است. و هر موجودي كه به غير خود قيام داشته است معلول است و مخلوق. بجاي آورنده و فاعل كارهاست نه بواسطة به حركت درآوردن آلات و ادوات. و مقدَّر كننده و اندازه دهندة اشياء است نه بواسطة جولان فكر و بر پاداشتن انديشه‌ها. توانگر و غني است نه بواسطة استفاده كردن و بهره‌يافتن از ديگران. وقتها و زمانها با او مصاحب و همراه نيستند (زيرا وقت و زمان معلول اوست و در مرتبة پائين) و ادوات و آلات او را براي خلقت مدد نمي‌نمايند و ياري نمي‌دهند. هستي او بر زمانها و اوقات سبقت دارد، و وجود او بر عدم او پيشي گرفته است، و ازليّت او بر ابتداي عالم مقدّم است.
با به احساس در آوردن حواسّ و مشاعر معلوم مي‌شود خودش داراي حسّ و مشعر نيست (زيرا تشعير مشاعر و حواسّ از ساختن و برداشتن و استعداد بخشيدن آنهاست به كيفيّتي كه چون موادّ بر آنها وارد شوند حالت انفعال مخصوصي پيدا كنند كه به آن احساس گويند. و لهذا هر حسّي از حواسّ پيوسته منفعل است يعني در حالت پذيرش و قبول است. و خداوند فاعل است نه منفعل. امّا فاعل است به جهت آنكه گفتيم: او تشعير مشاعر نموده است و به آنها احساس داده است و بنابراين نمي‌تواند منفعل از مصنوعاتش باشد).
و از آنكه بين موجودات، تضاد بر قرار كرده است معلوم مي‌شود كه خودش ضدّي ندارد (زيرا اگر داراي طبيعتي بود كه با چيزي تضاد داشت، موجوداتي را كه به وجود آورده بود منحصر بود در اشيايي كه با آن طبيعت ملايم و موافق باشيند نه ضدّ و منافر. آفرينش اشياء مضادّه دليل بر عدم وجود ضدّ براي خود اوست) و با قرين و همراه آفريدن اشياء ملايمه و متقاربه و موافق با هم معلوم مي‌شود كه خود قرين و موافقي ندارد.
بين روشنائي و تاريكي تضاد بر قرار كرد، و بين آشكاري و ابهام، و بين خشكي و تري، و بين گرما و سرما. خداوند در ميان اشياء و عناصر ضد و مخالفت با هم (همچون آب و آتش) الفت و آشنايي انداخت. و در ميان اشياء متباينه، مقارنت ايجاد كرد. و ميان اشياء دور از هم، نزديكي برقرار كرد. و ميان اشياء نزديك و ملايم با يكديگر، دوري و جدايي افكند.
او مشمول به حد و اندازه‌اي نميشود (و هيچ كمربندي از حدود و قيودِ مُلك و ملكوت به معناي اعمّ يعني عالم طبع و حسّ و مثال و عقل، ناسوت و ملكوت به معناي اخصّ و جبروت و حتي اسماء و صفات بحدودها لا بحقائقها يعني لاهوت نميتوانند حضرتش را در بر گيرند و بر وجود بحت و بسيط لا يزالي و سرمدي وي حدس زنند و حتي اسم لا يزال و اسم وجود بسيط هم اسم است و تعبير است و ذات اقدسش از هر اسمي و رسمي فراتر حتّي از منطبقٌ عليه واقع شدن مفهوم اسم). و با شمارش و عدد حساب نميشود. و ادوات ادراك مي‌توانند خودشان را اندازه بگيرند (همچون حواس و مدركات فكري و ذهني) و آلات مي‌توانند به نظاير و اشباه خودشان اشاره كنند (و ذات اقدس او از هر گونه تحديدي به ادوات فكري و آلات نفسي و عقلي برتر و بالاتر است).
اينكه دربارة موجودات مي‌گوئيم: از آن زمان پديد آمده (مُنذُ وُجِدّ) قِدْمَت را از آنها منع مي‌كند و دليل بر حدوثشان است (به خلاف خداوند كه به او نمي‌توان گفت: «مُنذُ»: از آن زمان بوده است) و اينكه مي‌گوئيم: در وقت نزديك پديدار شد (قَدْ وُجِدَ) كه آن براي تقريب تناهي زمان است. ازليّت را از آنها بر مي‌دارد (به خلاف خداوند كه به او گفته نميشود: قَدْ وُجِدَ). و اينكه مي‌گوئيم: اگر خالق موجودات نبود، خلق نمي‌شدند (لَوْ لاَ خَالِقُهُ مَا وُجِدَ) كمال را از آنها سلب نموده و مهر نقصان را بر ناصية آنها زده است (به خلاف خداوند كه بذاته كامل است و وجودش از ناحية غير نيست و به او گفته نميشود: لَوْ لاَ فُلانٌ مَا وُجِدَ).
با آن ادوات فكري و آلات انديشه‌اي و عقلي، خداوند كه صانع و ايجاد كنندة آن ادوات است بر عقلها تجلّي كرد، و به آن ادوات كه ادراك محدودات را مي‌كند جلوگير شد از آنكه چشمها بتوانند بر او نظر كنند. خداوند متّصف به سكون و حركت نميشود (و به او نمي‌توان گفت: ساكن و متحرك) و چگونه جاري شود بر او چيزي كه خود او به جريان در آورده است. و مخلوق خود را بدان متّصف نموده است؟ و چگونه عود و بازگشت كند به او چيزي كه در او ابتدا پديد آورده است؟ و چگونه در او تحقّق يابد و حادث شود لازمه‌اش آن بود كه ذات او دگرگون شود و كنه حقيقت او به اجزاء منقسم گردد (چون اجسام قابل تجزّي و انقسام است). و معناي ازليّت از او ممتنع گردد و باطل شود، و براي او جهتي چون جانب پشت و عقب تصوّر گردد در وقتي كه جانب پيش و جلو براي او متصور شود. و چون صفت نقصان در او فرض شود، لازمه‌اش حركت و طلب به سوي كمال و تمام است (تا قواي او به فعليّت رسد) و در اين صورت تمام آيات و علائم مصنوع و مخلوق در او بر پا شده، و بعد از آنكه وجود اقدسش مدلول بود به موجودات و اشياء و ممكنات، اينك مطلب واژگون شده و خود دليل بر صانعي و خالقي گرديده است. و خداوند به قدرت و سلطنت دروني خود نمي‌گذارد از آنكه تأثير كند در او آن چيزي كه در غير او اثر مي‌كند.
آن ذات مقدّس دگرگوني از حالي به حالي پيدا نمي‌كند و در هيچوقت زوال نمي‌پذيرد، و غروب كردن بر او روا نيست. نزائيده است تا آنكه خودش زائيده شد و متولّد شده از ديگري بوده باشد (تولّد به هر گونه كه باشد، مستلزم امكان محدوديّت است، چه طريق تناسلي معروف و چه بواسطة نشو و نما مثل تولّد نباتات از عناصر، و چه به طريق ايجاد و اخراج از ذات. بنابراين كساني كه وجود حضرت حقّ را محدود به وجود اشياء و ممكنات مي‌دانند و در موجودات اصالت و استقلالي گرچه مختصر و في الجمله باشد قائل هستند، موجودات را مجاز و جداي از حضرت حق مي‌گيرند و متولّدات از او مي‌پندارند، گرچه به اين تولّد تصريح ننمايند. خلقت موجودات، ايجاد آنها به نحو وجود استقلالي نيست، نه در ذات و نه در صفت و نه در فعل. بلكه فقط ظهور ذات حقّ است در مجالي و مظاهر امكان، و وجود آنها تبعي و ظلّي و غير استقلالي است در قبال وجود ذات حقّ كه اصيل و حقيقي و استقلالي است. وجود ممكنات ظهور است، و ايجاد حضرت حقّ اظهار وجود ذات خويش است لا غير، فتأمّل).
و همچنين خداوند زائيده نشده است تا اينكه محدود شود. بلند است ذات او از آنكه براي خود پسراني اتخاذّ كند، و پاكيزه و منزّه است از آنكه زناني را لمس نمايد. وَهْم‌ها و انديشه‌ها به او نمي‌رسند تا او را اندازه زنند و تقدير نمايند، و فهمها و عقلها نيز نميتوانند او را در خود بگيرند تا او را تصور كنند، و حواس نميتوانند او را دريابند تا او را احساس كنند، و دستها نميتوانند او را لمس كنند تا او را مَس نمايند.
به هيچ حالي متغيّر نميشود، و در احوال مختلف و ازمانِ متفاوت متبدّل نمي‌گردد، و گذشت شب‌ها و روزها نميتوانند او را كهنه سازند و فرسوده نمايند. و روشنائي و تاريكي نميتوانند او را تغيير دهند، و نمي‌توان او را توصيف كرد كه در او چيزي مانند جزء موجود است و نه به اعضاء و جوارح و نه به عرضي از اعراض و نه به غير بودن و بعض داشتن. و گفته نميشود: حدّ و نهايتي دارد و نه انقطاع وجودي، و نه به نهايت آمدني و سر رسيدني، و نه اينكه اشياء او را فرا گيرند و بر او سيطره نمايند تا او را بالا برند و يا به پائين بيندازند و ساقط نمايند. و نه اينكه چيزي او را بردارد و در برِ خود بگيرد تا او را به يك طرف ميل دهد و كج كند و يا آنكه او را راست و مستقيم نگه دارد.
در اشياء ولُوج و دخول نكرده است و از آنها نيز خارج نشده است. خبر مي‌دهد ليكن نه با زبان و زبان كوچك كه در آخر دهان متصل به سقف آن است. و مي‌شنود نه با خَرق و پاره كردن اصوات صوتي و كوبيدن بر روي صماخ و آلت شنوائي. مي‌گويد امّا با دهان تلّفظ نمي‌كند، و حفظ مي‌كند امّا براي حفظ تكلّف و فشاري بر خود ندارد. اراده مي‌كند ولي در دل چيزي را پنهان ندارد. دوست دارد و مورد رضا و پسندش قرار مي‌گيرد بدون آنكه رقّت دل داشته باشد. و دشمن دارد و به خشم مي‌آيد بدون آنكه مشقّتي و رنجي به او برسد.
هر چيزي را كه اراده كند تا به وجود آرد، به آن مي‌گويد: باش (كُن) و به مجرد اين خطاب، آن چيز مي‌شود (فَيَكُون) نه با صدائي كه حاشية گوش را بكوبد و نه با خواندني كه شنيده شود، بلكه گفتار او ـ سبحانه و تعالي ـ فعل اوست (مانند قرآن و تمام موجودات و كائنات كه همگي كلمات او هستند) خداوند كلام خود را انشاء فرموده و ايجاد كرده و مثل چنين گفتاري قبل از آن نبود (و بنابراين حادث است) و اگر قديم بود هر آينه خداي دوّمي بود.
به خداوند گفته نميشود كه: بود بعد از آنكه نبود، زيرا در اين فرض، اين تعبير كه براي صفات است و آنها موجودات پديد آمده مي‌باشند، بر او جاري مي‌شود، و ميان او و آنها فصلي نمي‌ماند و او را بر آنها فضلي نمي‌ماند، و در اين صورت صانع و مصنوع برابر مي‌شوند، و نو آفريده شده و ايجاد كرده شده با نو آفريننده و از عدم به وجود آورنده مساوي مي‌گردند.
مخلوقات را بيافريد و ايجاد كرد نه از روي نمونه و مثال و شَبَحي كه از غير او اوّلاً صدور يافته باشد و او آنها را از روي كيفيّت آنها آفريده باشد. و براي پديد آوردن و آفريدن خلايق از احدي از مخلوقات خود ياري نجست و كمك نخواست. زمين را به قدرت كاملة خود آفريد و آن را نگاهداشت بدون آنكه از امري به امر ديگر مشغول گردد و براي آفرينش آن انصراف از چيزي و توجّه به خلقت زمين حاصل گردد. و آن را ثابت بگردانيد بدون آنكه بر قرارگاهي تكيه دهد و بر آن مقرّ مستقر گرداند. و آن را بر پاداشت بدون پايه‌ها و برافراشت بدون ستونها، و محكم و استوار نمود آن را بدون آنكه ميل كند و از مركز حقيقي منحرف شود و يا آنكه كج و مُعوَج گردد. و حفظ كرد آن را بدون آنكه بيفتد و يا دَرْهَم رود. و ميخ‌هاي زمين را استوار و محكم كرد و سدّهاي آن را پديد آورد (و در هر اقليمي مناسب آن، كوههائي را براي حفظ و نگهداري آن برافراشت) و چشمه‌هاي آن را جوشان كرد، و با جريان آب باران و سيل‌هاي جاري در روي آن، رودخانه‌ها را شكافت و آنچه را كه بنا فرمود به سستي نگرائيد، و آنچه راقوي و محكم نمود ضعيف نشد.
اوست كه به سلطنت و عظمت خود بر زمين، ظاهر و آشكار است، و به علم و معرفت خود بر آن پنهان است. و با جلالت و عزّت خود بر هر چيزي كه در روي زمين است سيره و هَيمنه دارد. در صورتي كه طلب كند و بخواهد به چيزي كه در روي زمين است برسد، مي‌رسد و آن را در مي‌يابد و آن چيز نمي‌تواند خداوند را عاجز و خسته كند، و قدرت امتناع و ايستادگي در برابر او را ندارد تا بر او غالب شود. و شتابنده و سرعت گيرندة از آنها از دست او بهدر نمي‌رود تا برا او سبقت گيرد. و نيازمند به مالداري نيست تا او را روزي دهد.
تمام اشياء در برابر او خاضعند و از مسكنت و فروتني، سر ذلّت در پيش افكنده و در مقابل عظمت او خوار و بي‌مقدارند، و قدرت و توان فرار را از او به سوي غير او ندارند تا از نفع و ضرر عائدة از او جلوگيري بعمل آرند. و براي او همتائي نيست تا در قدرت و منزلت مانند و همسر او باشد، و نظيري در ذات و صفات او نيست تا مساوي او باشد.
اوست فاني كنندة اشياء و موجودات پس از هستي آنها به طوري كه اشياء موجوده همانند اشياء معدومه گردند (و صفحة عالم هستي از مظاهر و ظواهر به عالم نيستي مبدّل شود). و فاني شدن دنيا پس از آفرينش آن، شگفت‌انگيزتر از انشاء آن و پديد آوردن نخستين آن نيست. و هر آينه جميع حيوانات دنيا از مرغن آن و چهار پايان آن، چه از آن چهارپاياني كه شبانگاه به طويله و بستنگاه خود آورده شده مي‌آرمند و چه آنها كه رها كرده شده در مراتع مي‌چرند، و از اصناف اصول حيوان و از اجناس و انواع آنها، و از آن گروه از حيواناتي كه بدون فهم و كم ادراكند و چه از آنها كه فهيم و صاحب درايتند، چنانچه به دور هم گرد آيند و مجتمع گردند براي ايجاد كردن و پديد آوردن يك پشه توانائي ندارند و نمي‌دانند راه ايجاد آن كدام است؟ عقولشان يكسره به حيرت اندر افتد و در دانستن طريق آن متحيّر و سرگردان بمانند و عاجز گردند و در آن صحراي عظيم انديشه، ادراكاتشان گم شود و تباه گردد و افكارشان باز ايستد و برگدد با حال خواري و ذلّت و شرمندگي، حسرت زده و بار سنگين ملال و فرسودگي را بر دوش خودحمل نموده در حالي كه همه فهميده‌اند كه مقهور قدرت قاهر و مغلوب قوت و سيطرة سلطان حضرت اويند. همگي به عجز و ناتواني خود اقرار كرده‌اند كه از انشاء و پديد آوردن آن پشه عاجز و بر فاني كردن و از بين بردن آن نيز ضعيف و ناتوانند (زيرا فاني كردن آن نيز با اسبابي است كه به دست خداوند است و تا او اراده نكند نميتوانند آن اسباب را تهيه كنند، و ممكن است خداوند به آن پشه چنان قدرتي بخشد كه با تمام اهل عالم برابري كند و بر آنها غالب آيد).
و خداوند سبحانه بعد از فناء و نيستي دنيا دو مرتبه به حال وحدتي كه با او مخلوقي نيست بر مي‌گردد. و همان طور كه پيش از پيدايش دنيا به چنين حال وحدتي بوده است همين طور پس از فناء دنيا بازگشت خواهد نمود در حالي كه انجا ديگر وقتي نيست، ومكاني نيست، و زماني نيست، در آن حال مدّتها و زمانها و اوقات معدوم است و سالها و ساعتها زوال پذيرفته است و چيزي نيست مگر خداوند واحد قهّار كه بازگشت همة امور به سوي اوست.
آغاز و پيدايش اشياء بدون إعمال قدرتي از آنها بود. زوال و نيستي آنها هم در آخر كار بدون إعمال توانايي از سرباز زدن و امتناع آنهاست. و اگر آنها قدرت بر امتناع از فناء و نيستي خود داشتند هر آينه بقاي خود را در دنيا پيوسته و دائم مي‌داشتند. خداوند در وقتي كه موجودات را آفريد، آفرينش آنها بر او دشوار نيامد، و خلقت آنچه خلق فرمود او را خسته و گران ننمود. موجودات را آفريد وليكن اين آفرينش براي استحكام و تشديد عظمت و قدرت و سلطنتش نبود، و نه از بيم و ترس زوال و نقصان، و نه براي استعانت و ياري جستن از آنها بر دفع همتاي زورمند منازع و پيروز در منازعة با خود، و نه براي احتراز نمودن و دوري كردن از ضدّي كه بر جهد و خصومت و عناد سر دهد، و نه براي زيادي ملك و پهناوري حيطة فرمانروائي و حكمراني خود، و نه براي غلبه پيدا كردن بر همكار و انباز و شريك خود، و نه براي دفع و رفع وحشت و اضطرابي كه در او موجود بوده و بواسطة خلقت اين موجودات مي‌خواسته است با آنها انس گيرد و با استيناس با آنها رفع دهشت از خود بنمايد.
سپس خداوند تمام موجودات را پس از تكوين و آفريدن آنها فاني مي‌كند و نيست مي‌گرداند نه به جهت ملاليت كه از آنها بر او داخل شده باشد در كيفيّت اداره و تحويل و گردش آنها و نه در تدبير امور آنها، و نه بواسطة راحتي كه از فنائشان نصيبش گردد، و نه بواسطة ثقل و سنگيني كه آنها بر او داشته‌اند و نه بواسطة درازاي مدّت بقاء و طول حيات و موجوديتشان كه وي را ملول و خسته كرده باشد تا آنكه اين جهات داعي شده باشد تا وي در نيست كردن و نابود نمودن آنها سرعت كند، وليكن خداوند سبحانه آنها را با لطف خود تدبير فرمود، و با فرمان خود نگاهداشت، و با قدرت خود مضبوط و محكم و متقن ساخت تا بعد از نوشيدن شربت مرگ، آنها را به خلعت حيات جاوداني مخلّع گرداند و به هستي بازگرداند و حيات نوين بخشد، بدون آنكه نيازي بدانها داشته باشد و بدون آنكه براي اعادة آنها از بعضي از آنها و يا چيزي از آنها ياري بجويد، بدون آنكه بواسطة وحشتي كه از تنهائي به او رسيده باشد، خواسته باشد با استيناس با آنها خود را منصرف گرداند، و بدون آنكه بواسطة جهل و كوريي كه داشته باشد بخواهد به علم و درخواست دست يابد، و بدون آنكه فقر و نيازمندي او را در گرفته و به اعادة آنها بخواهد از حاجت به سوي غني و كثرت بگرايد، و بدون آنكه از حال ذلّت و پستي كه بواسطة وحدت و تنهائي نصيبش شده است بخواهد با آنها به سوي عزّت و قدرت روي آورد».
اين خطبة مباركه تا اينجا اختتام يافت و چون حاوي مطالب بسيار راقي بود، ما به ذكر و ترجمة مقداري از آن اكتفا ننموديم، سيّد رضي جامع «نهج البلاغه» گويد: اين خطبه به قدري از اصول علم را در خود جمع كرده است كه هيچ خطبه‌اي بدين مقدار جمع ننموده است.[400]
هشتم: جواب أميرالمؤمنين عليه السّلام در روز جمل به اعرابي در معناي توحيد:
شيخ صدوق محمّد بن علي بن بابويه قمّي در كتاب «توحيد» و كتاب «خصال» با يك سند متصل، و در كتاب «معاني الاخبار» با سند متصل ديگري، و هر دو سند از مقدام بن شُرَيح بن هاني، از پدرش روايت مي‌كند كه در روز جمل يك مرد اعرابي در حضور أميرالمؤمنين علي السّلام بپا خاست و گفت:
يَا أميرَالمُومنِينَ أتَقُولُ: إنَّ اللهَ وَاجِدٌ؟ قَالَ: فَحَمَلَ النَّاسُ عَلَيْهِ، قَالُوا: يَا أعْرَابِيُّ، أمَا تَرَي مَا فِيهِ أميرُالمؤمنِينَ مِن تَقَّسُمِ القَلْبِ «اي أميرالمؤمنين، آيا مي‌فرماييد: خداوند يگانه است؟ راوي گفت: مردم بر او حمله كردند و گفتند: اي مرد عرب بياباني آيا نمي‌بيني افكار مختلف و تأمّل و انديشه‌ا را كه دل أميرالمومنين را فرا گرفته است (و در اين گيرودار و هجوم هموم و غموم، اين چه جاي سؤال است)؟ فَقَالَ أميرُالمؤمِنِينَ عليه السّلامُ: دَعُوهُ فَإنَّ الَّذِي يَرِيدُهُ الاعرَابِيُّ هُوَ الَّذِي نِريُدُه مِنَ القَوْمِ «أميرالمؤمنين عليه السّلام گفت: او را به حال خود گذاريد، زيرا آنچه اين مرد عرب باديه نشين از ما مي‌خواهد، همان چيزي است كه ما از اين گروه (اصحاب جَمَل) مي‌خواهيم».
ثُمَّ قَالَ: يَا أعْرَابِيُّ، إنَّ القَوْلَ فِي الله وَاحِدٌ عَلَي أرْبَعَةِ أقْسَامِ: فَوجْهَانِ مِنْهَا لاَ يَجُوزَانِ عَلَي اللهِ عَزَّوَجَلَّ، وَ وَجْهَانِ ثَثبُتَانِ فِيهِ.
فَأمَّا الَّلَذَانِ لاَ يَجُوزَانِ عَلَيْهِ، فَقَولُ القَاتِلِ: وَاحِدٌ يَقْصِدُ بِهِ بَابَ الاعْدَادِ. فَهَذَا مَا لاَ يَجُوزُ، لانَّ مَا لاَ ثَانِيَ لَهُ لاَ يَدْخُلُ فِي بَابِ الاعْدَادِ. أمَا تَرَي أنَّهُ كَفَرَ مَنْ قَالَ: ثَالِثُ ثَلَثَةٍ؟ وَ قَوْلُ القَائِلِ: هُوَ وَاحِدٌ مِنَ النَّاسِ، يُرِيدُ بِهِ النَّوعِ مِنَ الجِنْسِ. فَهَذَا مَا لاَ يَجُوزُ عَلَيْهِ، لاِنَّهُ تَشْبِيهُ، وَ جَلَّ رَبُّنَا عَن ذَلِكَ وَ تَعَالَي.
وَ أمَّا الوَجْهَانِ اللَّذَانِ يَثْبُتَانِ فِيهِ: فَقَوْلُ القَائِلِ: هُوَ وَاحِدُ لَيْسَ لَهُ فِي الاشْيَاءِ شِبْهُ، كَذَلِكَ رَبُّنَا. وَ قَوْلُ القَائِلِ: إنَّهُ عَزَّوَجَلَّ أحَدِيَّ المَعْنِي، يَعْنِي بِهِ أَنَّهُ لاَ يَنْقَسِمُ فِي وُجُودٍ وَ لاَ عَقْلٍ وَ لاَ وَهْمٍ. كَذَلِكَ رَبُّنَا عَزَّ وَجَلَّ.[401]
«سپس آن حضرت گفت: اي اعرابي، اين گفتاري كه گفته مي‌شود: خداوند واحد است، چهارگونه است، دو قسم از آن بر خداوند عزّو جلّ جايز نيست، و دو قسم از ان در خداوند ثابت است.
امّا آن دو وجهي كه جايز نيست بر او گفته شود، يكي گفتار گوينده‌اي است كه مي‌گويد: واحد، و از آن اراده كرده است واحدي را كه در باب اعداد از آن بحث مي‌شود. اين اطلاق بر خدا روا نيست، زيرا موجودي كه ثاني و دومي ندارد، در باب اعداد داخل نميشود. آيا نمي‌نگري كه آن كس كه گفت: ثَالِثُ ثلَثَةٍ: خداوند يكي از سه اصل است (أبْ وابْن و رُوحُ القُدس، و يا ذات و علم و حيات) كافر شده است؟ و همچنين گفتار گوينده‌اي است كه در واحد مي‌گويد: او يكي از مردم است، و مراد يك نوع از جنس مردم است.[402] اين هم خداوند جايز نيست چون تشبيه است، و پروردگار از اين تشبيه بزرگ و برتر و بالاتر است.
و امّا دو وجهي كه بر خداوند ثابت است، يكي گفتار گوينده‌اي است كه مي‌گويد: او يكي است، در اشياء براي او شبيهي نيست. پروردگار ما اين طور است، و ديگري گفتار گوينده‌اي است كه مي‌گويد: خداوند عزّوجلّ أحَدِيُّ المَعْنَي است. يعني انقسام وجودي خارجي، و انقسام عملي، و انقسام وَهْمَي پيدا نمي‌كند. اين طور است پروردگار عزّوجلّ».
نهم: گفتار آن حضرت است بنا بر نقل شيخ مفيد در «ارشاد» دربارة وجوب معرفت بالله تعالي، و توحيد او و نفي تشبيه از او، و وصف عدل و اصناف حكمت و دليل، كه از أبوالحسن هُذَلي، از زُهري و عيسي بن زيد، از صالح بن كيسان روايت مي‌كند كه أميرالمؤمنين عليه السّلام در ترغيب و اصرار بر لزوم معرفت خدا و توحيد او چنين گفتند:
أَوَّلُ عِبَادَةِ اللهِ مَعْرِفَتُهُ، وَ أصْلُ مَعْرِفَتِهِ تَوْحِيدُهُ، وَ نِظزامُ تَوْحِيدِهِ نَفْيُ التَّشْبِي‌هِ عَنْهُ.[403] جَلَّ عَنْ أنْ تَحِلَّهُ الصِّفَاتُ لِشَهَادَةِ العُقُولِ أنَّ كُلَّ مَن حَلَّتْهُ الصِّفَاتُ مَصْنُوعٌ، وَ شَهَادَةِ العُقُولِ أنَّهُ ـ جَلَّ وَ عَلا ـ صَانِعُ لَيْسَ بِمَصْنُوعِ.
بِصُنْعِ اللهِ يُسْتَدَلُّ عَلَيْهِ، وَ بِالعُقُولِ يُعْتَقَدُ مَعْرِفَتُهُ، وَ بِالنَّظَرِ تَثْبُتُ حُجَّتُهُ. جَعَلَ الخَلْقَ دَلِيلاً عَلَيْهِ فَكَشَفَ بِهِ عَنْ رُبُوبِيَّتِهِ. هُوَ الوَاحِدُ الفَرْدُ فِي أزَلِيَّتِهِ، لاَ شَرِيكَ لَهُ فِي إلهِيَّتِهِ، وَ لاَبُدَّ لَهُ فِي رُبُوبِيَّتِهِ بِمُضَادَّتِهِ بَيْنَ الاشْيَاءِ المُضَادَّةِ عُلِمَ أنْ لاَ ضِدَّ لَهُ، وَ بِمُقَارِنَتِهِ بَيْنَ الاُمورِ المُقْتَرِنَةِ عُلِمَ أنْ لاَ قَرِينَ لَهُ. فِي كَلاَمٍ طَوِيلٍ يَطُولُ بِإثبَاتِهِ الكِتَابُ.[404]
«اولين مرتبة عبادت خدا، شناخت خداست، و اصل شناخت او يگانه دانستن اوست. و نظام يگانه دانستن او نفي تشبيه از اوست. خداوند بالاتر و بزرگتر است از آنكه صفات بر او داخل شوند، زيرا كه عقول گواه است بر آنكه هر كه صفات بر او داخل شود، مصنوع است. و عقول گواه است كه خداوند ـ جلّ و عَلا ـ صانع است و مصنوع نيست.
با مصنوعات خداوندي، استدلال بر وجود او كرده مي‌شود، و با عقلهاي وانديشه‌ها اعتقاد به شناخت او حاصل مي‌شود، و با نظر و دقّت فكري، برهان و حجّت براي او ثابت مي‌گردد. خداوند مخلوقات را دليل براي وجود خود قرار داد و بواسطة وجود آنها از ربوبيّت خود پرده برداشت. او خداوند واحد و يگانه است در ازليّت خود، و شريك ندارد در الاهيّت خود، و كمك و يار ندارد در ربوبيّت خود.
از آنجا كه در ميان اشياء متضادّه ضديّت برقرار كرد، فهميده مي‌شود كه خودش ضدّي ندارد. و از آنجا كه در ميان شياء مقترنه ايجاداقتران و نزديكي و بهم بستگي نمود، دانسته مي‌شود كه خودش قريني ندارد».
اين خطبة طولاني است و شيخ مفيد گفته است: اگر همه‌اش را بخواهيم بياوريم كتاب طولاني مي‌شود.
و نيز شيخ مفيد پس از اين كلام حضرت، آورده است كه از آن چيزهايي كه در نفي تشبيه از خداوند تعالي محفوظ مانده است روايتي است كه از شعبي وارد است كه او گفت: أميرالمؤمنين عليه السّلام شنيد از مردي كه مي‌گويد: وَالَّذي احْتَجَبَ بِسَبْعٍ طِباقٍ «سوگند به آن خداوندي كه در پشت آسمان‌هاي هفتگانه پنهان است». حضرت با تازيانة دستي خود به او زد و گفت: وَيْلَگَ، إنَّ الله أجَلُّ مِن أن يَحْتَجِبَ عَن شَي‌ءٍ أَوْ يَجْتَجِبَ عَنهُ شَي‌ءٍ. سُبْحَانَ الَّذِي لاَ يَحْوِيهِ مَكَانٌ، وَ لاَ يَخْفَي عَلَيْهِ شَي‌ءٌ فِي الارضِ وَ لاَ فِي السَّمَاءِ.
«اي واي بر تو، خداوند بزرگتر است از آنكه از چيزي پنهان شود و يا چيزي از او پنهان شود. پاك و منزّه است آن كسي كه مكاني او را فرا نمي‌گيرد، و چيزي از او پنهان نيست نه در زمين و نه در آسمان».
آن مرد گفت: بواسطة اين قسم خلاف، اينك بر من كفّارة قسم واجب شده است اي أميرالمؤمنين؟ حضرت فرمود: لاَ إنَّكَ لَم تَحْلِفْ بِاللهِ فَتَلْزِمَكَ كَفَّارَةُ الحَنْثِ وَ إنَّمَا حَلَفْتَ بِغَيْرهِ.[405] «نه، زيرا كه تو قسم به خدا نخورده‌اي كه كفّارة آن بر تو لازم شود، تو قسم به غير خدا خورده‌اي».
دهم: گفتار آن حضرت است در خطبة ديگري كه حقّا با عبارات موجز و مخصتر در ارائة توحيد بالصّرافه و غير عددي بودن ذات حقّ تعالي غوغا كرده است. اين خطبه را شيخ طبرسي در «احتجاج» آورده است:
دَلِيلُهُ آياتُهُ، وَ وُجُودُهُ إثبَاتُهُ، وَ مَعْرفَتُهُ تَوْحِيدُهُ، وَ تَوحِيدُهُ تَمَييزُهُ مِن خَلْقِهِ، وَ حُكْمُ التَّمِيزِ بَينُونَةُ صِفَةٍ لاَ بَيْنُونَةُ عُزْلَةٍ. إنَّهُ رَبُّ خَالِقٌ غَيْرُ مَرْبُوبٍ مَخْلُوقٍ. كُلُّ مَا تُصُوِرَ فَهُوَ بِخِلاَفِهِ.
«آيات او دليل اوست. و اثبات او نفس وجود خارجي و تحقّق اوست. و شناختن او توحيد اوست. و توحيد او آن است كه او را از خلقش جدا كنيم، و معني و مفاد جدا كردن آن است كه: او را در صفت جدا كنيم نه در تحقّق و وجود كه موجب انعزال وي از مخلوقاتش گردد. حقاً و تحيقاً اوست پروردگار آفريننده و نيست او آفريده و پرورده شده، هر چه در تصوّر آيد غير اوست».
و پس از اين حضرت گفتند: لَيْسَ بِإلَهِ مَن عُرِفَ بِنَفْسِهِ. هُوَ الدَّالُّ بِالدَّلِيلِ عَلَيْهِ وَالمُؤدِّي بِالمَعْرِفَةِ إلَيْهِ.[406] «كسي كه خودش با كنهش و حقيقتش شناخته شود، معبود نيست. اوست فقط دلالت كننده بر خود بواسطة دليلي كه بر او دلالت مي‌كند، و اوست فقط رساننده به سوي معرفت و شناخت خودش».
يازدهم: خطبة صد و هشتاد و سوّم از «نهج البلاغه» است:
الحَمدلِلهِ الَّذِي لاَ تُدرِكُهُ الشَّوَاهِدُ، وَ لاَت تَحْوِيهِ المَشَاهِدُ، وَ لاَت تَرَاهُ النَّواظِرُ، وَ لاَ تَحْجُبُهُ السَّواتِرُ، الدَّالِ عَلَي قِدَمِهِ بِحُدوثِ خَلْقِهِ، وَ بِحُدوثِ خَلْقِهِ عَلَي وُجُودِهِ، وَ بِاشتَبِاهِهِم عَلَي أنْ لاَ شِبهَ لَهُ الَّذِي صَدَقَ فِي مِيعَادِهِ، وَارْتَفَعَ عَنْ ظُلْمِ عِبَادِهِ، وَ قَامَ بِالقِسْطِ فِي خَلْقِهِ، وَ عَدَلَ عَلَيْهِم فِي حُكمِهِ.
مُسْتَشْهِدُ بِحُدُوثِ الاشيَاءِ عَلَي أزَلِيَّتِهِ، وَ بِمزا وَ سَمَهَا بِهِ مِنَ العَجْزِ عَلَي قُدْرَتِهِ، وَ بِمَا اضْطَرَّهَا إلَيْهِ مِنَ الفَنَاءِ عَلَي دَوَامِهِ.
وَاحِدٌ لاَ بِعَدَدٍ، وَ دَائِمٌ لا بِأَمدٍ، وَ قَائِمٌ لاَ بِعَمَدٍ.
تَتَلَقَّاهُ الاذهَانُ لاَ بِمُشَاعَرَةٍ، وَ تَشْهَدُ لَهُ المَرَائِي لاَ بِمُحَاضَرَةٍ. لَمْ تُحِط بِهِ الاوْهَامُ، بَلْ تَجَلَّي لَهَا بِهَا، وَ بِهَا امْتَنَعَ مِنْهَا، وَ إلَيْهَا حَاكَمََا لَيْسَ بِذِي كِبَرٍ امْتَدَّتْ بِهِ النِّهَايَاتِ فَكَبَّرَتُهُ تَجْسِيماً. وَ لاَ بِذِي عِظَمٍ تَتَاهَتْ بِهِ الغَايَاتُ فَعَظَّمَتْهُ تَجْسِيداً، بَلْ كَبُرَ شَأناً، وَ عَظُمَ سُلْطَاناً. الخطبة.[407]
«جميع مراتب ستايش و سپاس مر خداوند راست، آن كه حواسّ مُدرِكه او را در نمي‌يابد، و مجالس و محاضر او رادر بر نمي‌گيرند، و ديدگان او را نمي‌بينند، و حجابها و پرده‌ها او را پنهان نمي‌سازند. آن كه با حدوث آفريدگانش بر قدمت خود رهنمون است، و با حدوثشان بر وجود خود دليل و رهنماست، و با هم شكل و شباهت بودن آنها با يكديگر بر آنكه هيچ مانندي براي او نيست. آن خداوندي كه در وعدة خود راست كردار است، و از ظلم كردن و ستم نمودن بر بندگان خود برتر و والاتر است، و به عدل و درستي در ميان خلايق خود قيام كرده است. و در حكم كردن خود بر آنها قسط و عدالت نموده است.
او بر قدمت و ازليّت خود با پديد آوردن اشياء و نو آفريدن موجودات، استشهاد نموده است. و بر قدرت و توانائي خود با داغِ عجز و مُهر و علامت ناتواني كه بر آنها زده است استدلال كرده است. و بر دوام و بقاء وجود خود با زوال و فناء كه آنها را بدان مضطر ساخته و بدون اختيار در ساحتشان وارد ساخته است، استناد فرموده است. خداوند واحد است نه به وحدت عددي كه در مقابل آن مي‌توان فرض تعدد نمود. دائم الوجود است نه با مدّت دراز و طولاني، و قائم و استوار است نه با ستون و پشتبيان.
عقول و افكار به امر برخورد مي‌كنند و او را مي‌بينند، نه از راه مشاعر و رهگذر حواس. و شهادت مي‌دهند بر وجود او آيات و آئينه‌هاي عالم آفرينش، نه با حضور يافتن او در امكنه و محل‌هاي مختلف. و قواي وهميّه به او احاطه ندارند، بلكه او به سبب همين قوا بر آنها تجلّي كرده است (چه شناسائي و معرفت به خدا از راه همين انديشه‌هاست) و به سبب خودِ آنها دور شده و از آنكه بتوانند او را دريابند امتناع نموده است (چه قواي وهميّه از ادراك معاني كليّه و مجردات، از جمله حضرت واجب الوجود ومجرد من جميع الجهات عاجزند) و محاكمة خود را در عدم امكان شناسائي به سوي آنها برده، خود آنان را حكم قرار داده و در محكمة آنها با آنها محاكمه نموده است (چه اوهام همه در معرفت او سرگردان، و به عدم امكان شناخت او معترف، و به عجز و زبوني خود در برابر عظمت و بلندي مقام و رفعت او از پاي درافتادند).
او داراي مقدار بزرگ نيست تا آنكه نهايت‌ها بتوانند در امتداد وجودي او قرار گيرند و از نقطه نظر بزرگي و عظمت جسمي، او را بزرگ دارند. و داراي جثّة عظيم نيست تا غايتها و امتدادها از نقطة نظر بزرگي هيكل و جسد، او را عظيم بدارند. بلكه بزرگي در مقام و شأن و منزلت اوست و عظمت در قدرت و جلالت و سلطنت او».
دوازدهم: روايتي است كه شيخ صدوق در «معاني الاخبار» با سند متصل خود از عمر بن علي بن أبيطالب، از پدرش أميرالمؤمنين عليه السّلام روايت كرده است كه: آنحضرت گفتند: رسول خدا صلّي الله عليه وآله وسلّم گفته‌اند:
التَّوحِيدُ ظَاهِرُه فِي بَاطِنِهِ، وَ بَاطِنُهُ فِي ظَاهِرِهِ، ظَاهِرُهُ مَوْصُوفُ لاَ يُري، وَ بَاطِنُهذ مَوْجُودٌ لاَ يَخْفَي. يُطْلَبُ بِكُلِّ مَكَانٍ، وَ لَمْ يَخْلُ مِنْهُ مَكَانٌ طَرْفَةَ عَيْنٍ. حَاضِرٌ غَيْرُ مَحْدُودٍ، وَ غَائِبٌ غَيْرُ مَفْقُودٍ.[408]
«توحيد ظاهرش در باطن آن است، و باطنش در ظاهر آن است. ظاهرش وصف كرده مي‌شود و ديده نميشود، و باطنش موجود است و پنهان نيست. در هر مكاني كه بخواهي و طللب كني موجود است، و هيچ مكاني به اندازة يك چشم برگرداندن از او خالي نيست. او حاضر است و غير محدود، و غائب و غير مفقود»